De Laatste Mens (optie 1)
Veel mensen zien de geschiedenis van de mensheid als een enkelvoudig, gericht proces. Dat wil zeggen, zij zien de evolutie van aap tot mens als beginpunt van die geschiedenis, en hebben ze het idee dat alle ontwikkeling die de mens sindsdien heeft doorgemaakt, zowel maatschappelijk als individueel, de cumulatieve beschaving is. Je zou kunnen zeggen dat de geschiedenis van de mensheid een grafiek is, die van linksonderin (op tijdstip nul en ontwikkeling nul), met wat vallen en opstaan loopt tot rechtsbovenin bij tijdstip nu en ontwikkeling nu.
De enkelvoudige gerichte ontwikkeling van de mensheid uitgesplitst in de (fictieve) ontwikkeling van een aantal culturen.
Als je hier niet in gelooft - geen probleem. Je kunt nu ophouden met lezen, want de rest van de column neemt dit geloof als uitgangspunt. Of je kunt er nog even bij blijven en zien waar dit heengaat - misschien vind je het interessant, en anders misschien wel amusant om te lezen wat de naïve mensen van de wereld denken. Jij mag beslissen en dat is al één van de vele verworvenheden van die geschiedenis.
Deze column gaat over de vraag wat er in de grafiek die de ontwikkeling van de mensheid weergeeft, rechts ligt van de coördinaten (nu, nu). Hoewel nog steeds niet echt bekend is welke homo nou de Eerste Mens was (Homo rudolfensis of Homo habilis, of misschien toch Adam?), vragen filosofen en science fiction auteurs zich al tijden af wie de laatste mens zal zijn. Is er een eindpunt aan onze ontwikkeling, en zo niet, wat is het laatste stadium mens voordat we evolueren in iets volgends?
Instinctief denken we meestal meteen aan de meest rooskleurige situatie. In de verre toekomst is de mens intelligenter, verdraagzamer, gelukkig, creatief en vrij. Dankzij de toenemende techniek zal de mens minder hoeven te werken en meer kunnen leren en spelen. Alledaagse problemen zoals vervuiling, criminaliteit en oprakende energiebronnen zijn allang opgelost door die slimme mensen.
Arthur C. Clark schetst in zijn boek the City and the Stars een dergelijke samenleving. In de toekomst leeft de mens in een stad, geregeerd door computers. Aangezien zaken als politiek en economie toch al eeuwen geleden overbodig zijn geworden, is daar niets mis mee. De computers en machines zorgen voor een fijne en veilige leefomgeving - en zorgen dus dat de mens is voorzien in alle levensbehoeften. Er is voldoende vermaak, maar de mensen zijn genetisch gemodificeerd om naast dit vermaak ook een gezonde belangstelling te hebben in verheven bezigheden als filosoferen en kunst creëren. In het verleden heeft de mens zichzelf vaak in problemen gebracht door de compulsieve neiging om grenzen te overschrijden en leed men aan een eeuwige ontevredenheid over het hier en nu. De genen die dat veroorzaakten zijn uitgezet. Het resultaat - een beschaving waarin mensen intelligent, vrij en tevreden zijn. Een prachtig Utopia, tot je beseft dat de beschreven mensen al een miljard jaar geen jota verder ontwikkeld zijn dan ze waren aan het begin van het paradijs. Het toppunt van saaiheid en erger: nutteloosheid. Wat voor bestaansrecht heeft een dergelijke perfecte maatschappij als het in een miljard jaar niets meer bereikt dan slechts voortbestaan?
Huxley beschrijft in zijn boek Brave New World een soortgelijke situatie. De nutteloosheid wordt hier vervangen door vermaak tot ideaal te verheffen. Er is een totalitaire dictatuur, die als doel heeft zo veel mogelijk mensen zo gelukkig mogelijk te maken. Om dat te bereiken wordt echter de volledige mensheid onderworpen aan een conditionering die het individualisme moet uitschakelen. Een eigen mening voor ieder mens zou immers leiden tot onenigheid en onenigheid tot conflict. Conflict leidt weer af van geluk, en is dus niet wenselijk.
Hoewel ik niet denk dat mensen ooit op dergelijke manier hun individualiteit zullen opgeven, moet je niet onderschatten hoe erg we nu al geconditioneerd worden. Vrijwel ieder mens is er van overtuigd dat hij een eigen mening heeft, maar met de massamedia is ook de massamening gekomen. Om te zien hoe snel mensen hierdoor beïnvloed kunnen worden, kun je twee groepen mensen dezelfde voetbalwedstrijd laten zien, met ander commentaar. Als je daarna aan die groepen vraagt hoe ze de wedstrijd vonden, zal blijken dat het voor een groot deel van het commentaar af zal hangen hoe men de wedstrijd beleefd heeft. Wie denkt dat dit niet opgaat voor nieuwsberichten is een dromer. Natuurlijk zijn er nonconfirmisten die altijd het tegenovergestelde beweren van de massa. Maar als je eigen identiteit een antithese van de massa is, beslist toch nog steeds de massa wie jij bent?
Maar zelfs zonder de conditionering en het afschaffen van individualiteit, zijn er gevaren in het tot ideologie verheffen van vermaak. Nietzsche bijvoorbeeld waarschuwde ervoor dat de mens een lui en ongeïnspireerd wezen is. Daarmee bestaat het risico dat de mens die volledig voorzien is in zijn primaire levensbehoeften, zijn dagen zal slijten met banaal vermaak en geen enkele motivatie meer heeft om zijn volle potentieel te verwezenlijken.
Gedeeltelijk zie ik dit wel gebeuren - het aantal uren vrije tijd dat een mens in de westerse wereld te besteden heeft, neemt nog steeds toe. Echter, deze tijd wordt zelden ingevuld door bezigheden met een "nuttig" karakter. TV kijken, gamen, uitgaan; het zijn allemaal bezigheden die door het gros van de mensen als leuker ervaren worden dan vrijwilligerswerk, studie of het creëren van kunst. Waarom is niet ieder mens in zijn vrije tijd bezig met het verbeteren van de wereld? Het komt toch weer neer op brood en spelen - als in het zelfbehoud is voorzien, verlangt een mens naar vermaak. Hoe ontsnap je aan je eigen verlangens? De ontwikkeling die zou moeten leiden tot het einde van de geschiedenis, kan tot een voortijdig einde komen door pure desinteresse van de mens voor een hogere beschaving.
De paradox dat de mens enerzijds tot de grootste wonderen in staat is als zij wordt uitgedaagd, en anderzijds steeds minder uitgedaagd wordt naarmate meer van die wonderen hun intrede doen in onze beschaving, is een lastige om aan te ontkomen. Toch is het vinden van een oplossing essentieel als we niet willen dat de laatste mens een saai, nutteloos, onzelfstandig of banaal wezen zal worden.
