Wir haben es nie gewußt
Hoewel ik in de afgelopen maanden al veel te veel over WO2 schreef, stuitte ik deze week op twee herinneringen eraan die ik u niet wil onthouden. Ten eerste is er sinds kort een Twitter-account dat het live-nieuws en de gebeurtenissen van exact 72 jaar geleden plaatst. Voor iedereen met het uithoudingsvermogen om zes jaar lang een Twitter-feed te volgen, is er dus de mogelijkheid om zo'n beetje de hele Tweede Wereldoorlog chronologisch nog eens mee te maken, inclusief foto's en linkjes naar speeches en krantenberichten van toen. Zo hebben de Duitsers enkele dagen geleden nog eens benadrukt, dat de Lage Landen állesbehalve aangevallen zullen worden. Wel hebben wij wegens oplopende spanningen ook enkele dagen terug grote delen van onze Waterlinie onder later lopen, uit angst voor d'n Mof.
Daarnaast was er de vierdelige BBC-documentaire, geheten “The Thirties in Colour”. Aangezien het mij ook lukte zie ik u volledig capabel op internet het ding wel ergens te vinden. Vier uur aan uniek kleurenfilmmateriaal laten de jaren dertig, een tijd waarin men zo depressief was dat de wereld er welhaast zwart-wit van werd, als iets heel anders zien dan de grauwe wereld die we ons nu herinneren. Kleurenfilm begon eind twenties al experimenteel, werd vervolgens gebruikt door Hollywood, toen werd het goedkoop genoeg om voor bedrijven en overheden nuttig te zijn, en zo'n beetje halverwege de jaren dertig konden gegoede burgers zélf al een huis-tuin-en-keuken-videocamera kopen en er fonkelnieuwe (maar vanzelf peperdure) Technicolor-film in doen. Beelden van Londen (zelfde rode bussen en zwarte taxi's als nu), Duitsland (mooier dan nu), Afrika (nog erger onderdrukt door de White Man's Burden dan nu door corpocratie en het Fort Westen), het Midden-Oosten, noem het maar op. Een lust voor het oog is het en een aanrader voor iedereen.
Maar dan Duitsland. En de véle kleurenbeelden ervan die de revue passeren, helaas vaak genoeg met die roodzwartwitte hakenkruisbanners overal in beeld als een soort publiek opgedwongen internetreclame van toen. Aan de ene kant is het ronduit vervelend om te zien dat ook de BBC niet gespeend is van “standaard-holocaustisering” van beelden die zich jaren vóór de oorlog afspeelden. Elke paar minuten krijg je wel weer een interviewtje voor de kiezen met één van de joodse nabestaanden, omdat een aantal van de kleurenfilms die door de docu heen worden afgewisseld, door joodse gezinnen op vakantie zijn geschoten. Vanzelfsprekend zijn zo'n beetje de laatste kleurenbeelden ooit van de enorme joodse gemeenschap in Warschau d.d. zomer 1938 nogal tekenend om te zien, alsof je Rotterdam vóór het bombardement ziet, maar om dan werkelijk vrijwel élke zin te eindigen als nabestaande met “oh, en deze kinderen, wat zal ermee gebeurd zijn...” of “ze hadden geen idee van de gruwelen die hen zouden overkomen” of “het Damokleszwaard van een beestachtige eindoplossing lag ook toen al op de loer”, dat begint na bijna driekwart eeuw nogal irritant te worden.
Toch hebben de joden hier wel dégelijk gelijk. Hoe ongepast en vaak ook de Holocaust ná '45 werd misbruikt als argument om het gelijk aan iemands zijde te krijgen, doet niets af van wat er daadwerkelijk gebeurde en met welke brute openheid ook nog. Hoewel pas in 1942 het hele concentratiekampensysteem op schrift werd gesteld en de “Final Solution” werd uitgedacht, hoewel ook op SS-bijeenkomsten pas in 1943 door hoge piefen openlijk werd gerefereerd aan de slachtpartijen, hoewel ik al eerder schreef over hoe Duitsers tot op vandaag feitelijk onterecht massaal scheef worden aangekeken voor het verleden, is “wir haben es nie gewusst”, meestal gevolgd door “en we konden er toch niks aan doen” regelrecht onwaar. Meerdere enkelingen hebben vrij succesvolle aanslagen op de Führer gepleegd – één radicaal op een bevolking van 100 miljoen had vóór welke oorlog dan ook, de doorslag kunnen geven voor vrede.
De kleurenbeelden vertellen een verhaal op zichzelf. Toen in 1936 de Olympische Spelen werden gehouden in Berlijn, werd dit evenement door de nazi's gebruikt om middels scheepsladingen propaganda hún ideale visie van Duitsland tentoon te spreiden. Filmmaakster Leni Riefenstahl maakte een bijzonder geavanceerd staaltje kunst over dezelfde Spelen met Triumph des Willens, maar was enkele jaren later diep geschokt toen ze vóór haar ogen tientallen joden bevolen zag om weg te rennen, om vervolgens in de rug geschoten te worden wegens een “vluchtpoging”. Hoewel ze besloot geen grote films meer voor de nazi's te maken, trok ze ook niet aan de bel en weigerde ze tot ver na de oorlog zich ervan te distantiëren.
De straten van Berlijn werden speciaal voor de Spelen schoongeveegd. Bedelaars, armen, zigeuners, alles wat er niet netjes en arisch verantwoord genoeg uitzag werd rigoureus verwijderd. Tegelijkertijd deed zich iets unieks voor. Hitler en consorten zagen ook wel in na drie jaar de macht te hebben en ruim een jaar na de Apartheid- en rassendiscriminatie mogelijk makende Neurenbergwetten, dat zo'n beetje de hele internationale gemeenschap ze uitkotste om hun racisme. In plaats van moeite te doen om hun jodenhaat-praatje toegankelijk te maken voor de Olympische bezoekers, namen de nazi's een tegenovergesteld besluit. Alle kranten, bordjes, aanplakbiljetten, lopende onderzoeken, razzia's, discriminatoire maatregelen en openbaar toegestaan knokploeggeweld, werden gestopt. Voor een paar weken was nazi-Duitsland plots iets minder nazi, en iets meer Duitsland.
Het gekste van het verhaal is dat dit staaltje windowdressing wérkte. Hoewel er om Duitslands antwoord op “het jodenvraagstuk” internationaal met boycots werd gedreigd en veel bezoekers nou niet bepaald positief over Hitler-Duitsland waren toen ze het land aandeden, kwamen ze terug -ook getuige de nieuwsartikelen, columns en dergelijke van toen- met een heel ander beeld. Het enorme, neoclassicistische en hypermoderne Olympia-stadion, de schone stad, de ogenschijnlijk overal vrolijke Duitsers, ordelijkheid, opgeruimdheid en omdat de straten schoongeveegd waren afwezige jodenhaat en klaarblijkelijke 100 procent werkbezetting, lieten sporen na op de toeristen van destijds. Men geloofde echt, al was het voor een paar maanden, dat Duitsland een Wirtschaftswunder was, een regelrecht economisch mirakel dat haar weerga niet kende. Aan de ene kant moet dat niet moeilijk voor te stellen zijn geweest. Met veel eerder werkloze mannen in het leger, met veel werkverschaffing in de vorm van het aanleggen van Autobahne, kanalen en andere grote infrastructurele werken, werd er wel degelijk flink aan het land gewerkt.
Ook programma's als Kraft Durch Freude, waar 'gewone' Duitsers vaak voor het eerst in hun leven de kans werd geboden een paar weken op een luxe cruiseschip te vertoeven, waren baanbrekend in een tijd waarin vakanties meestal niet werden gehouden, en als dat al het geval was hooguit in een hutje op de hei of aan zee. Hoewel de schepen vanzelfsprekend vooral Scandinavische landen aandeden, want arisch, en hoewel er feitelijk maar weinig 'gewone' arbeiders mee mochten en vooral de corrupte partij- en legertop constant alle plaatsen reserveerden, gingen er net genoeg tienduizenden Duitsers op zo'n vakantie om het idee dat Hitler het leven béter maakte, te kunnen exploiteren en tot in bepaalde mate zelfs geloven. De kleurenbeelden van Lapland, Noorwegen en de Baltische staten zijn opnieuw prachtig, maar wel wat wrang als je bedenkt dat al die cruiseschepen twee jaar later een nieuw likje verf kregen om als (troepen)transport te dienen.
Aan de andere kant echter, tekende de toen nog te komen geschiedenis zich gítzwart af in elk miniscuul gehucht en elke miljoenenstad in Duitsland. Een Amerikaans-joods gezin dat haar achtergebleven familie in de binnenlanden van Polen opzocht met kleurencamera, moest in 1938 met de trein en auto dwars door Duitsland heen. Hoewel de vader rustig probeerde te blijven en zei dat de soep niet zo heet gegeten zou worden als dat-ie opgediend werd in kranten en borden op straat, raakte de moeder van het gezin in paniek en wilde ze zo snel mogelijk Duitsland uit. In elk dorp, bij vrijwel elke winkel, overal denkbaar waren de bordjes er al. “Voor joden verboden”, “Die Juden sind unser Unglück”, kies maar uit.
Met al jaren overnames van joodse bedrijven en panden, invallen, arrestaties, publieke schofferingen en mishandelingen, overal op marktpleinen en kerken als Luthers 95 Stellingen getimmerde aanplakbiljetwetten en -verordeningen die het de joden, zigeuners, en wat dies meer zij het leven nóg onmogelijker maakte, zou zelfs een compleet analfabete kluizenaar in twaalf jaar tijd wel wat móeten hebben meegekregen van de groeiende haat, het naderende onheil, de vanuit nazi-politiek gezien steeds onontkoombaardere 'eindoplossing'. De Britten weigerden een massale volksverhuizing naar (destijds hun kolonie) Madagaskar goed te keuren en ook het plan om zoveel mogelijk joden uit eigen beweging te laten vertrekken werkte niet geweldig.
Eén van de kleurenfilms die in de docu is verwerkt is opnieuw geschoten door een joodse man, die persóónlijke goedkeuring moest krijgen van (de toen waarschijnlijk iets minder berucht klinkende) Heinrich Himmler om Duitsland door te kunnen reizen om joden te overtuigen te emigreren. Die toestemming had hij nodig, omdat het ook jaren voor de oorlog al verboden was voor joden om zomaar het land te doorkruisen. Uiteindelijk zijn er vóór de grenzen echt potdicht gingen in september '39 meer dan 100.000 mensen geëmigreerd. Let wel dat daar ook bijvoorbeeld de naar Nederland gevluchte familie Frank bij wordt geteld. Het meest wrange van dit deel van de docu is dat men er aan wordt herinnerd dat elk land, van Argentinië en Uraguay tot de VS en Groot-Brittannië, zélfs in een tijd waarin zij al bijna een decennium het grootste land van Europa verketterden om haar moordzuchtig racistische beleid ten opzichte van joden en andersdenkenden, zogeheten jodenquota had: waren er dat jaar al 'genoeg' joden geïmmigreerd, dan mocht je boot hupsakee rechtsomkeert. Voltanken, aftikken en terug naar Nazi-Duitsland met je donder. Ettelijke duizenden zijn op deze manier letterlijk teruggestuurd, vaak vanaf Liberty Island, met Manhattan al in zicht.
Dus wie heeft schuld? De nazi's en de SS vanzelfsprekend, voor de kampen en de massamoord en de wreedheden en apartheid, maar evengoed valt zo'n beetje elk land ter wereld iets te verwijten, namelijk het stiekem óók niet zo op de joden hebben en daarom zeer omzichtig met immigratie omspringen. Je kunt je daarbij wel afvragen of 'ons' die zwarte piet terecht toebedeeld wordt, aangezien wij onszelf ook niet verantwoordelijk achten voor massaslachtingen in Rwanda of Cambodja wegens onze immigratiequota voor die landen. Het blijft achteraf kort gezegd een fascinerende tijd, die WO2, de vreselijkste die we in Europa ooit meemaakten, een geschiedenis met als resultaat de meest duivelse morele dilemma's die we ooit hebben moeten overwegen vóór, tijdens en ná WO2, feitelijk zelfs tot op de dag van vandaag.
