100.000+ doden; held of schurk?
Stel.
Je bent tijdens WO2 een jonge Amerikaanse knul die pas is afgestudeerd. Via een aantal tests en geautomatiseerde sorteringen komt men erachter dat je in de bovenste procent van alle militairen zit, qua kunnen en intelligentie. Je wordt daarom niet naar het front gestuurd, maar in een taskforce gestopt, waarin het je taak is om de bombing raids op Japanse doelwitten efficiënter te maken. Al snel blijkt dat het bombarderen vanaf kilometers hoogte nogal weinig effect heeft; het gaat er allemaal extreem willekeurig aan toe en zelden wordt een target daadwerkelijk vernietigd.
Je kijkt door het raam naar de gereedstaande bommenwerpers en ziet naast de stapel gewone bommen, een heleboel onbenutte brandbommen liggen. Plots schiet je iets te binnen en je zegt het zonder denken tegen je overste: “Heel Japan is van hout.” Eén en één is twee.
De tactiek van brandbommen gooien wordt snel daarna voor het eerst toegepast. In één nacht – 27 juli 1943 – vernietigt men 90 procent van Tokyo, een stad die destijds net zo groot was als New York. In de vuurzee komen ruim honderdduizend mensen om, bijna evenveel als bij de twee atoombommen sámen. Nadat blijkt hoe extreem effectief de tactiek is, worden grote delen van tientallen andere vijandelijke steden met de grond gelijk gemaakt. Daarbij vallen vanzelfsprekend nog talloze honderdduizenden extra doden, vóór de atoomwapens een definitief einde aan de bombardementen (en oorlog zelve) brengen.
Dit gebeurde Robert McNamara precies als omschreven. In 2003 gaf hij een openhartig interview over zijn politieke leven – zes jaar later stierf hij op 93-jarige leeftijd. In het interview stelt McNamara dat zijn leven feitelijk gedomineerd werd door oorlogen. Eerst tegen de Moffen en Jappen, daarna als Minister van Defensie onder Kennedy en Johnson tegen de Vietcong, vervolgens als voorzitter van de Wereldbank betrokken bij talloze conflicten wereldwijd.
Terugziend op zijn WO2-dagen zegt hij met de raspende, piepende stem van een geëmotioneerde oude man: “We gedroegen ons als oorlogsmisdadigers. Als wíj niet hadden gewonnen maar zíj, waren wij als oorlogsmisdadigers behandeld, veroordeeld en geëxecuteerd. En terecht.” In WO2 met vuurzeeën en brandbommen, in Vietnam evenzo met napalm en Zippo raids.
Het interview is de leidraad geworden van een prachtige documentaire die ik enkele maanden geleden voor het eerst zag: The Fog of War: Eleven Lessons from the Life of Robert S. McNamara. Begeleid door mooie muziek van Philip Glass worden de “lessen” besproken aan de hand van voorbeelden uit zijn eigen leven. Het is een man onder wiens ministerschap de Vietnamoorlog gewelddadig escaleerde en wiens suggestie leidde tot de grootschalige vernietiging van Japan.
Tegelijkertijd zal zonder Robert McNamara ongetwijfeld het idee van brandbommen wel zijn opgekomen bij een andere militair en heb je als MinDef te luisteren naar je president. Onder Kennedy waren de plannen klaar voor terugtrekken van 1000 'militaire adviseurs' eind 1963, hetgeen ondanks zijn dood inderdaad gebeurde, en terugtrekken uit heel Vietnam vóór het einde van '65. “President Kennedy geloofde dat het een hoofdverantwoordelijkheid van een president is – dé hoofdverantwoordelijkheid van een president – om het land buiten oorlogen te houden, indien hoe dan ook mogelijk.”
1. Empathize with your enemy
2. Rationality will not save us
3. There's something beyond one's self
4. Maximize efficiency
5. Proportionality should be a guideline in war
6. Get the data
7. Belief and seeing are often both wrong
8. Be prepared to re-examine your reasoning
9. In order to do good, you may have to engage in evil
10. Never say never
11. You can't change human nature
Maar Kennedy werd slachtoffer van een coup à la Romeinse Rijk, vervangen door de oorlogszuchtige Johnson, die op tapes zegt “I wanna see some of these fuckers dead. I wanna see some blood”, waarna de oorlog alsnog escaleert. McNamara deed onder de nieuwe president gewoon zijn werk, maar dat was van een totaal andere natuur. Opnieuw was er plots een flinke oorlog, die al vanaf het begin een slecht idee leek. Opnieuw was McNamara deels medeplichtig aan of verantwoordelijk voor de slachting van miljoenen en de vernietiging van een land.
Toch zijn zijn lessen wijs, spreekt hij zich ook destijds op audiotapes vaak heel integer en meelevend uit over kwesties, was hij bij Ford verantwoordelijk voor het dramatisch verbeteren van de veiligheid van auto's middels kreukelzones en veiligheidsgordels, vocht hij als minister voor rationaliteit te midden van chaos en destructie, bekampte hij bij de Wereldbank honger en armoede wereldwijd.
De vragen die McNamara tot zijn dood hebben nagejaagd zijn nog altijd relevant in huidige internationale politiek. Had de oorlog ook gewonnen kunnen worden zónder de vernietiging van zo'n beetje elk historisch stadscentrum in Duitsland en Japan? Had het afbranden en bombarderen van Vietcong-dorpjes en -stellingen, inclusief de miljoenen doden als gevolg, wel zin, als de houten hutjes letterlijk binnen een week telkens weer werden opgebouwd, en de Amerikaanse perceptie van het conflict ('Communism vs. Freedom') een totale misvatting was van de Vietnamese reden om door te blijven vechten ('onafhankelijkheid vs. kolonisatie')?
Gisteren keek ik op aanraden van en met diezelfde vriendin, het BBC-docudrama “Conspiracy”, over de Wannsee-conferentie van januari 1942, waar vertegenwoordigers van alle takken van de overheid op de hoogte werden gesteld – en daarmee medeplichtig werden gemaakt aan – de plannen voor de Endlösung. Er wordt flink gegeten, gedronken en gerookt en het overgrote merendeel van de aanwezigen is advocaat van beroep, buiten de hoge functies die ze tijdens het Hitler-regime bekleden. IJzig zakelijk wordt het plan voor permanente 'evacuatie' van alle vijftien miljoen Europese joden middels kampen, gaskamers en ovens aan de aanwezigen uitgelegd.
Sommigen die van Hitler zélf kort daarvoor nog hadden gehoord dat het uitmoorden van de joden nóóit zou gebeuren, steigeren als ze van de SS-plannen horen. Sommigen applaudisseren luid. Sommigen -de schrijver van de Neurenberg-wetten, gespeeld door Colin Firth- stellen sterilisatie in plaats van vernietiging voor. Hij protesteert en geeft aan dat de wereld heel anders naar het Nazi-regime zal kijken als men de joden slechts steriliseert, zodat het probleem binnen een generatie vanzelf is opgelost. “Moord ze uit, en je maakt slachtoffers van ze. Dan zal men altijd op ons terugkijken als 'degenen die de joden onwettig vergasten.'”
De plannen voor het industrieel vergassen en verbranden van tot zestigduizend joden per dag zijn echter al klaar. Opstand, tegenspraak en bemiddeling zijn geen optie; Heydrich en Eichmann trekken iedereen over de streep, maken van BuZa tot BiZa en SS tot Rijkskanselarij élke tak van regering medeplichtig. De audio-opnames werden vernietigd, evenals de notulen; één exemplaar wordt echter alsnog ontdekt na de overgave.
Na de oorlog hebben sommigen zelfmoord gepleegd, zijn sommigen verdwenen als sneeuw voor de zon, sommigen opgepakt en geëxecuteerd, sommigen bij gebrek aan bewijs vrijgelaten, weer anderen werkten daarna hun hele leven in de privésector of de overheid in beide Duitsland en de VS. Eén man betuigde spijt – degene die zelfs door Hitler zelf was voorgelogen, Kritzinger.
Wellicht hebben enkele van degenen die in de VS en Duitsland weer aan het werk gingen, hele goede dingen gedaan zoals McNamara de autogordel afdwong en in vergaderingen tussen een moordzuchtige regering en even destructief ingestelde legertop, een geluid ten faveure van empathie en diplomatie bood. Duitsers die aan de V2-raketten werkten hebben later NASA geholpen om het ruimtevaartprogramma te bewerkstelligen.
Aan alles zit een keerzijde, zelfs aan de Endlösung, moeten de Amerikanen die de Wannsee-aanwezigen een baan gaven en naturaliseerden, hebben gedacht. Ook in het Duitsland van de eerste generatie na de oorlog was er weinig keuze; vaak móesten ex-Nazi's wel ingezet worden in overheid of bedrijfsleven. Je kunt niet even driekwart van je bevolking vervangen.
Proportionaliteit is de sleutel in elke bedenkbare oorlog, zegt McNamara achteraf. Drie miljoen doden in een land dat destijds minder inwoners had dan de Benelux nu, is buitenproportioneel. Honderdduizend doden in één nachtelijke firestorm is buitenproportioneel. En bovenop je overspannen economie, miljoenen frontsoldaten, grootschalige infrastructurele werken en gruwelijke arbeidstekort tóch het geld, de tijd en de middelen vinden om zes miljoen joden te vermoorden puur om hun 'ras', is vanzelfsprekend ongeveer het meest buitenproportionele in een oorlog ooit.
“Wij zijn het machtigste land op aarde – op economisch, politiek, en militair gebied – en zullen dat waarschijnlijk de komende decennia nog blijven. Maar we zijn niet alwetend. Als we andere landen die dezelfde belangen en waarden hebben, níet kunnen overtuigen van de meerwaarde van het voorgestelde gebruik van die macht, dan zouden we niet moeten doorzetten; behalve in de onwaarschijnlijke gebeurtenis dat we de VS, Alaska of Hawaii direct moeten verdedigen.”
De vragen staan als een paal boven water; is McNamara verantwoordelijk te houden? Zijn de duizenden ex-Nazi's die in overheidsposities terechtkwamen in Duitsland en de VS, verantwoordelijk te houden? Geleerde, intelligente, rationele mannen zijn tot compleet irrationele beslissingen in staat, gegeven de juiste -of verkeerde- omstandigheden. En overwinnaars schrijven altijd geschiedenis, hoe weerzinwekkend die overwinning ook is bewerkstelligd.
Een onafhankelijke manier om dit morele dilemma nooit meer te hoeven opwerpen, is het Internationaal Gerechtshof. Helaas weigeren de VS het Hof te erkennen en blijft er daarom aangaande oorlogsmis- en/of heldendaden een grijs vlak aangaande de Amerikaanse wereldhegemonie sinds WO2 en het ineenstorten van het Britse Rijk.
“Oorlog is een bot middel waarmee landen geschillen kunnen oplossen, en economische sancties zijn weinig effectief. Daarom zou er een systeem van jurisprudentie moeten worden gebouwd, gebaseerd op het Internationaal Gerechtshof – waar de VS steun geweigerd voor hebben – waarmee individuen verantwoordelijk gehouden kunnen worden voor misdaden tegen de menselijkheid.”
McNamara geeft aan zichzelf niet vrij te kunnen pleiten voor zo'n onafhankelijk orgaan. “Ik gedroeg me als een oorlogsmisdadiger.”Toch ziet hij, juist hij, de noodzaak voor wereldwijde, onafhankelijke rechtsgang om buitenproportionaliteit te voorkomen (zucht) in de 21e eeuw: “Morele principes zijn vaak een ambigue leidraad in buitenlands- en defensiebeleid, maar we zouden wel eensgezind kunnen instemmen dat één doel boven alle andere zou moeten prijken in het buitenlandbeleid van de VS, en in het beleid van alle andere landen ter wereld: het in deze eeuw voorkomen van de slachting – 160 miljoen doden – die door oorlogen in de 20e eeuw is veroorzaakt.”
Wat zegt u ervan? Held of schurk? En komt zo'n orgaan er ooit of is dat ook geen oplossing? Zal dat getal van 160 miljoen deze eeuw overschreden worden of niet?
De hele documentaire staat op YouTube (klik op play).
