Kunst? Matig.
Even geleden won een kunstmatige intelligentie (KI) een kunstwedstrijd. Of beter gezegd: iemand die een (kunstmatig intelligent) algoritme gebruikte won de wedstrijd. Het roept nogal wat vragen op: mag je wel zeggen dat jij de kunstenaar ben als je een algoritme het werk laat doen, kunnen algoritmes überhaupt kunst maken (wanneer noemen we iets kunst?), en hoe ethisch is de door algoritmes gegenereerde kunst eigenlijk? Let's go.
Hoe maakt een algoritme kunst?
Voor mensen die er niet mee bekend zijn: bij algoritmes als Open AI's DALL-E 2 voer je een omschrijving in van wat je graag wilt zien, en dan geeft het algoritme je een gegenereerd plaatje terug, precies in de stijl waar jij om vroeg. Volledig kunstmatig: het plaatje bestond dus nog niet eerder. Gezichten die niet te onderscheiden zijn van echte mensen, en allerhande fictieve scenario’s kunnen opeens uit het niets worden gegenereerd. Maar hoe dan?
Allereerst moet de omschrijving natuurlijk worden omgezet naar iets bruikbaars voor het algoritme. Die heeft aan de hand van allemaal andere geannoteerde foto’s van alles geleerd: relaties tussen objecten (een man OP een bank, of een man NAAST een bank, bijvoorbeeld), de naam van objecten (man, hond, shakeweight enzovoorts), en zelfs de stijl (fotorealistisch of toch cartoonish). Maar dan moet er nog een beeld bij worden gemaakt.
DALL-E 2 werkt met een diffusion algoritme. Wat het eigenlijk doet is het volgende: het leert hoe het foto's verprutst, en dan weer heropbouwt. Verprutst zeg je? Dat klinkt niet heel wetenschappelijk. Maar het is wel hoe het gaat: diffusion algoritmes voegen stap voor stap meer en meer ruis toe aan een foto, tot er uiteindelijk nog alleen maar ruis over is. Nou heb je niet noodzakelijk een algoritme nodig om een foto te verpesten (mijn hoofd op je foto doet dat bijvoorbeeld ook al prima), maar het slimme stukje komt nog: het algoritme leert vervolgens om de ruis in de foto weer terug te draaien, of in wetenschappelijke termen: te unfucken.
Dus als je in 1000 stapjes van een foto naar een bak ruis gaat, en het algoritme heeft geleerd hoe je van stap 978 naar stap 979 gaat, kan het ook leren hoe het van stap 979 teruggaat naar stap 978, met net wat minder ruis. En naar 977, 976, enzovoorts. Dus met genoeg lesmateriaal kan het algoritme van ruis weer naar een foto komen, maar als je toch met alleen maar ruis begint ... waarom zou je dan niet liegen tegen het algoritme over welke foto hij moet herstellen? Dat is wat er bij dit soort algoritmes gebeurt: je zegt: ik wil een pinguïn op een motorfiets met een discodip-helm en dan - ook al heeft die foto nooit bestaan - gaat het algoritme proberen hem te 'herstellen'. Het algoritme doet dit gebaseerd op voorgaande kennis van hoe je een pinguïnfoto herstelt, en een foto van een motor, en van discodip, alleen dan nu gecombineerd. Magisch toch?
Maak jij kunst als je een algoritme gebruikt?
Dat is allemaal leuk en aardig, maar je kan je natuurlijk afvragen of je jezelf wel de kunstenaar mag noemen als je een algoritme het werk laat doen. De kunstenaar in de eerder genoemde competitie vond van wel. Hij had tijden lang gezocht naar de juiste plaatjes waar het model van leerde en waarmee het dus vervolgens kunst ging samenstellen, had lang gezocht naar de ideale bewoording van de foto die hij het algoritme uiteindelijk vroeg samen te stellen, en had nog heel wat lopen sleutelen aan de interne instellingen van het algoritme om zo tot zijn ideale resultaat te komen.
De vraag is natuurlijk of de hoeveelheid moeite die hij erin heeft gestoken relevant is voor de vraag of hij zichzelf de maker of kunstenaar van het geproduceerde werk mag noemen. Het raakt aan de fundamentelere vraag: wanneer mag je zeggen dat je kunst hebt gemaakt? Stel ik vertel jou in alle detail hoe je een schilderij moet maken, van kleurgebruik tot technieken en plaatsing aan toe. Heb ik dan een schilderij gemaakt? Ben ik dan een kunstenaar? En zo ja, hoeveel van deze dingen kunnen we afbouwen voordat ik niet meer de kunstenaar ben? Als ik jou 100 schilderijen laat zien die ik mooi vind, en dan uitvoerig uitleg wat ik graag wil dat je schildert, ben ik dan echt nog de kunstenaar? Nee toch?
Kan een algoritme wel kunst maken?
Het gaat natuurlijk samen met de vraag: kan een algoritme überhaupt kunst maken? Wanneer is iets eigenlijk kunst? Wat de algoritmes bijvoorbeeld niet kunnen, is iets écht origineels verzinnen; alles wat het maakt komt immers voort uit de plaatjes waarvan het heeft geleerd. Maar die elementen kan het wel in nieuwe spannende manieren bij elkaar voegen, en geldt dat ergens niet ook voor ons? Wij zijn ook een samenraapsel van de dingen die we zien en meemaken, zouden wij iets kunnen produceren wat niet bestaat uit elementen die we ooit gezien hebben, hoe abstract ook? Kunnen we bouwen met bouwstenen die we niet hebben, schilderen in een kleur die ons onbekend is? Ik weet het zo net nog niet.
Hoe ethisch is door algoritmes gegenereerde kunst?
Ethisch gezien werpt KI gegenereerde kunst ook wat vragen op. Allereerst: van wie is het beeldmateriaal waarmee je het algoritme leert te creëren? In het geval van de wedstrijdwinnaar waren het van het internet geplukte kunstwerken die iemand wél zelfstandig in elkaar had gezet. Krijgen deze personen een accolade, of in het hypothetische geval van een prijs een deel van de winst? En hoe zit dat met de foto-set van bijvoorbeeld een DALL-E? Is die getraind op enkel rechtenvrije foto's, of pleegt DALL-E eigenlijk met elke ingevoerde opdracht op grote schaal plagiaat? KI staat daarmee misschien wel op de schouders van duizenden onbekende (en onbetaalde) kunstenaars, en verkoopt in zekere zin het resultaat van hun werk zonder ooit een cent te delen.
Daarnaast is de vraag wat dit doet met hedendaagse kunstenaars. Stel, je hebt een leuke graphic nodig voor je hippe 'Mediteren verkleed als non op een skippybal'-event. Huur je dan een lokale kunstenaar in voor een redelijke prijs, of mik je de vraag even gratis in een algoritme? Misschien zal AI niet direct de van Goghs en Rembrandts van onze wereld vervangen, maar de kleine kunstenaar zal het verschil wel degelijk gaan merken.
Uiteindelijk is de komst van KI-gegenereerde kunst een feit, of we het nou daadwerkelijk kunst noemen of niet. Dan is aan ons de vraag: hoe gaan wij er mee om?
