FOK!toen: 50 jaar na de grote warenhuisbrand van Brussel

Het is vandaag op de kop af een halve eeuw geleden dat België werd getroffen door een ramp van ongekende proporties. De brand in het warenhuis Innovation was één van de meest rampzalige gebeurtenissen uit de Brusselse en Belgische geschiedenis waarbij vele mensen op gruwelijke wijze om het leven kwamen. In deze FOK!toen blikken we terug op deze inktzwarte dag uit de geschiedenis van onze zuiderburen.

Maandag 22 mei 1967 leek een dag net als alle andere te worden. Rond het middaguur was het namelijk altijd druk bij de warenhuizen in de Brusselse Nieuwstraat. Werkende mannen en vrouwen maakten gebruik van hun twee uur durende lunchpauze om hun dagelijkse boodschappen te doen of om even wat te eten bij de vele restaurants en snackbars. Bij de Innovation is het nog drukker dan normaal omdat de zogenaamde 'Amerikaanse Weken' worden gehouden.Het gehele warenhuis stond in het teken van Amerika en op elke afdeling van het grote warenhuis waren zaken te vinden die je normaliter niet in Belgié kon kopen.

Innovation was een warenhuis met een oppervlakte van een hectare, bestaande uit een drietal gebouwen. Staande voor de ingang was er aan de linkerkant een gebouw dat in 1901 was ontworpen door architect Victor Horta. Centraal stond het grote warenhuis met een prachtige glazen koepeldak. Dit gebouw had in de volksmond de bijnaam Tits gekregen. Aan de rechterzijde tenslotte het laatst aangebouwde deel van het warenhuis met eveneens een immens groot glazen dak, zodat mensen de te koop zijnde kleding bij normaal daglicht kon aanschouwen. Een indrukwekkende winkel met de allure van de toonaangevende grootwarenhuizen van Parijs, Berlijn en Amsterdam aan het einde van de negentiende eeuw. Deze maandag zou echter een dag worden die bij veel inwoners van Brussel in het geheugen gegrift zou blijven staan.

De brand
Het was vlak na 13.00 uur toen er een enorme explosie door het pand galmde. Een seconde later begonnen de brandalarmen te rinkelen en was er via de luidsprekers, waar kort tevoren nog de welbekende warenhuismuzak had geklonken, een stem van een man te horen die de aanwezigen probeerde te laten  weten dat ze zo snel mogelijk het warenhuis moesten verlaten. Vlak daarna viel de stroom uit en zwegen de luidsprekers. Een dikke zwarte rook begon zich snel door het gebouw te verspreiden. Zonder stroom was het ineens pikkedonker in het warenhuis. Roltrappen en liften stonden stil, sommige halverwege tussen twee etages.

 

Rond 13.34 uur kwam er een telefoontje binnen bij de brandweer van Brussel. Op kalm tempo vertelde een stem aan de andere kant van de lijn dat er rookontwikkeling was gesignaleerd in het warenhuis Innovation. Even later kwam er een telefoontje van een rechtstreekse lijn uit het warenhuis bij de brandweer binnen. Een verkoopster van kinderkledij op de eerste verdieping had vlammen gezien in een opslagruimte. Vanaf dat moment ging het allemaal heel erg snel en stond de telefoon bij de brandweer ook niet meer stil.

 

De mensen die zich op de onderste verdiepingen hadden bevonden van de Innovation hadden het gebouw nog redelijk gemakkelijk weten te verlaten door gewoon hard te gaan lopen. Op de hoger gelegen verdiepingen waren de aanwezigen er een stuk slechter aan toe. In het restaurant op de vierde verdieping zaten op het moment dat de brand uitbrak een paar honderd mensen. Op de bovenste verdieping was ook de kindercrèche, waar ouders hun kinderen achter kon laten om zo wat rustiger te kunnen winkelen. Hoeveel kinderen er in de crèche waren op het moment van de ramp is onbekend. Toen de stroom uitviel en rook zich door het pand begon te verspreiden ontstond er een enorme paniek. Deze paniek werd nog groter toen men zag hoe snel het vuur om zich heen greep. Nog geen kwartier na het eerste brandalarm had geklonken stond het gehele gebouw al in lichterlaaie.

Boven de binnenstad van Brussel hing zo'n hoeveelheid rook dat de straatlantaarns moesten worden ontstoken om de hulpdiensten nog enig zicht te kunnen bieden. De Nieuwstraat was op zich al niet zo'n brede straat en met de toeloop van bezorgde familie en vrienden van klanten en het personeel van de Innovation (en de onvermijdelijke ramptoeristen) was er voor de hulpdiensten haast geen doorkomen aan. Ooggetuigen wisten te melden dat ze hadden gezien hoe vrouwen met kleine kinderen op hun arm vanaf de vierde verdieping hun dood tegemoet waren gesprongen.

 

Zo'n anderhalf uur nadat de brandweer was begonnen met de bluswerkzaamheden stonden er nog een paar geblakerde muren van de Innovation overeind. Een kleiner warenhuis naast de Innovation brandde ondertussen als een fakkel. Alsof dat al niet genoeg ellende was draaide opeens ook nog eens de wind. De buurt achter de Innovation was een doolhof van kronkelende stegen en smalle weggetjes met zowat in elk stokoude en kurkdroge pand wel een fabriek, werkplaats, pakhuis of atelier. Het duurde dan ook niet lang voordat de vlammenzee oversloeg naar een kunstzijdefabriek en een verffabriek die ook beiden tot aan het fundament af zouden branden.

De oorzaak
Het vuur was nog aan het nasmeulen toen de eerste geruchten over de oorzaak van de brand de kop al opstaken. Zo gingen er geruchten dat linkse radicalen en/of communisten een aanslag op het warenhuis hadden gepleegd wegens de Amerikaanse themaweek. Vanwege de oorlog in Vietnam waren er nogal wat mensen die een hekel hadden gekregen aan alles wat Amerikaans was. In de weken na de brand in de Innovation kregen diverse warenhuizen te maken met valse bommeldingen die de anti-communistische gevoelens in België alleen maar zouden versterken.

 

Nadat de politie onderzoek had gedaan werd ontdekt dat de brand geen criminele actie was maar een kwestie van een technisch euvel. Dat de brand zich zo snel had kunnen verspreiden had meerdere redenen. Ten eerste hing de zaak in verband met de Amerikaanse themaweek vol met zeer brandbare slingers en andere versieringen. Het oude pand had geen ommuringen voor de trappen en liftkokers en had eveneens geen sprinklersysteem. Ook de met stofnesten gevulde valse plafonds zorgden dat het vuur vrij spel kreeg en zich zo razendsnel door het gehele gebouw kon verspreiden.

 

In eerste instantie leek de Innovation over een groot aantal nooduitgangen te beschikken. Groot was dan ook de schrik toen ontdekt werd dat er regelmatig een dicht raam of dichte muur achter zo'n deur zat. Andere nooduitgangen waren daartegen weer afgesloten waardoor mensen als ratten in de val zaten. De reddingswerken werden ook nog eens bemoeilijkt door de gedeeltelijk blinde gevel, waarlangs de brandweermannen niet naar binnen konden.

De gevolgen
In Nederland kennen we het gezegde 'Als het kalf verdronken is dempt men de put'. Dat was ook zeker van toepassing op deze ramp in het Belgische warenhuis. De brandvoorschriften waaraan grote gebouwen moesten voldoen werden zo'n vijf jaar na de brand in Innovation een stuk strenger gemaakt en ook vond er een stevige reorganisatie plaats bij de Belgische brandweer. De stad Brussel zag evenwel ook een gelegenheid om de stokoude binnenstad van een wat moderner jasje te voorzien. Zo werden veel van de smalle straatjes omgebouwd tot bredere straten en werd een deel van de binnenstad afgesloten voor autoverkeer zodat de hulpdiensten eerder konden reageren bij een eventuele calamiteit.

 

Hoe groot de chaos na deze fatale brand was bleek ook wel toen bekend werd gemaakt hoeveel slachtoffers er bij de brand waren gevallen. Zo zouden er volgens medewerkers van het warenhuis in totaal meer dan 400 mensen om het leven zijn gekomen en werd er in de media tot een jaar of tien terug nog steeds gedacht dat er 323 mensen de dood hadden gevonden in het inferno. Uiteindelijk bleken er in totaal 251 mannen, vrouwen en kinderen om het leven te zijn gekomen door de brand in Innovation, waaronder ook een drietal Nederlanders. Van deze 251 slachtoffers konden slechts 81 personen ook daadwerkelijk geïdentificeerd worden.