Nederlanders steeds meer op zichzelf

Monique Verlind (DJMO)

Of toch niet? Sinds het begin van deze eeuw heeft het afnemend belang van traditionele instituties als het huwelijk en de kerk zich doorgezet. Op andere terreinen, zoals bij sociale contacten, lijkt eerder sprake van stabiliteit of een verandering in vorm. Deze ontwikkelingen geven samen een gemengd beeld van de mate van individualisering in deze eeuw. Het vraagstuk van individualisering in de samenleving blijft de gemoederen bezig houden.

Sommigen juichen wat zij zien als toenemende persoonlijke keuzevrijheid toe, anderen zijn bang dat teveel nadruk op het individu leidt tot een verlies van sociale cohesie. De aanname is daarbij meestal dat individualisering ook vandaag de dag nog toeneemt. In het wetenschappelijk debat wordt erop gewezen dat individualisering een proces is dat al geruime tijd geleden is ingezet.

Het CBS heeft met een nadere analyse van relevante statistieken onderzocht of de individualisering zich ook na 2000 heeft voortgezet. Het ontbreken van een algemeen geaccepteerde definitie van individualisering, maakt onderzoek naar dat fenomeen lastig. In de verschillende definities die in omloop zijn, keert echter een aantal elementen steeds terug. Dit artikel kijkt naar drie van deze elementen: de invloed van traditionele instituties (zoals het huwelijk en de kerk), keuzevrijheid en zelfbeschikking en verbanden tussen individu en verschillende groepen.

Deze elementen zijn onderzocht aan de hand van een aantal relevante statistieken die als indicator gelden. Meestal zijn deze indicatoren al eerder gebruikt in onderzoek naar individualisering. Wat we met deze cijfers meestal niet kunnen laten zien is hoe mensen denken, bijvoorbeeld of zij zichzelf meer als individu beschouwen of als lid van een groep. Wat we wel kunnen waarnemen is gedrag. Gedrag is niet alleen het gevolg van de ideeën en wensen van individuen, maar ook van de mate waarin de samenleving het individu ruimte biedt daar invulling aan te geven.

Die ruimte is niet voor iedereen in dezelfde mate gegroeid. Meer keuzevrijheid hoeft ook niet per se te betekenen dat er meer diversiteit optreedt in keuzes. Daarnaast maakt lang niet iedereen gebruik van de geboden ruimte. Ten slotte spelen er meer ontwikkelingen in de maatschappij. Veel van wat je als individualisering kan beschouwen overlapt met zaken als emancipatie, ontzuiling en flexibilisering van de arbeidsmarkt. Om deze redenen is voorzichtigheid bij het interpreteren van deze cijfers gepast.