Arnold-Jan Scheer: 'Zwarte Piet zal altijd zwart zijn!'

Het afgelopen jaar was het personage van Zwarte Piet bijna niet weg te denken uit het dagelijkse nieuws. Voor en tegenstanders buitelden over elkaar heen met de meest uiteenlopende non-argumenten en maakten elkaar voor de meest vreselijke dingen uit. Hoog tijd om er kenners bij te halen om een aantal van de broodjes aap-verhalen voor eens en altijd uit de lucht te halen. Dekatophetspek sprak met journalist Arnold-Jan Scheer, bekend van zijn werk voor onder meer Showroom en Paradijsvogels en momenteel druk doende met de totstandkoming van zijn nog te verschijnen documentaire Wild Geraas, en Jan Maarten Groen, de producer van deze documentaire.

Sinterklaas maar dan anders

FOK!: Je bent nu al aardig wat jaren bezig met het ontrafelen van de mythe van het feest van Sinterklaas. Hoe kwam je op het idee om dit te gaan doen?
Arnold Jan Scheer: Ik ben 30 jaar bezig met het ontrafelen van de mythe, maar ik groeide in de vijftiger jaren in Amsterdam met het Sinterklaasfeest op, zag in die tijd steeds de intocht, speelde in mijn jongere jaren vaak Zwarte Piet, eerst jarenlang voor het personeel van het Concertgebouw, ook voor de musici van het orkest en later als Nieuwe Revu verslaggever rond 1975 in de Amsterdamse penose en in de Bijlmerbajes en de Casa Rosso, samen met mijn hoofdredacteur die de Sint speelde. Ik kwam op het idee omdat ik 30 jaar een Sinterklaasfeest op een waddeneiland bezocht en er een artikel over schreef voor de Haagse Post (nu HP/de Tijd). Ik merkte dat het voorchristelijk was, heidens dus, Germaans, begon over dergelijke riten te lezen en ontdekte op afgelegen geïsoleerde plekken meer van deze rituelen, die veel primitiever zijn dan ons Nederlands Sinterklaasfeest, dat overigens ook veel heidense kenmerken heeft: de roe, het dak, de schimmel, de zak, het roet, etc. Primitief zie ik overigens niet als negatief.

Naar aanleiding van een aantal zeurpieten is er al jaren een discussie gaande of het personage van Zwarte Piet racistisch zou zijn. Een negerslaaf met gouden oorringen en gewapend met een roe? Dat slaat toch nergens op?
AJS: Inderdaad. Dat slaat nergens op.

Er wordt al ettelijke jaren gewerkt aan Wild Geraas,  een documentaire over het fenomeen Sinterklaas en Zwarte Piet. Een onderwerp dat vooral het laatste jaar voortdurend in het nieuws is geweest. Toch schijnt de publieke omroep hier niks mee te maken te willen hebben. Waarom is dat?
Jan Maarten Groen: Er zijn 2 manieren om een omroep bij je documentaire te betrekken. In een vroeg stadium van ontwikkeling kan een omroep instappen en wordt er via fondsen mee geïnvesteerd. De tweede manier is om een complete documentaire aan de NPO te verkopen. Arnold en Roy hebben in het verleden tevergeefse pogingen gedaan een omroep voor Wild Geraas te interesseren om hen in een vroeg stadium te laten instappen. Op dat moment was er al veel materiaal geschoten maar de film nog niet klaar. De discussie speelde toen nog niet zo hevig als vandaag de dag het geval is.
Toen ik me ermee ging bemoeien probeerden wij het met Zwart Gemaakt, waarbij wij meer op de discussie inspelen en de herkomst van Zwarte Piet duiden. Ditmaal was de reden van de afwijzing dat reeds besloten was om in een andere productie te stappen en de policy is dat er niet in twee documentaires over hetzelfde onderwerp geïnvesteerd wordt. Sunny Bergmans maakt een documentaire over verborgen racisme en wij over de herkomst van Zwarte Piet dus in onze ogen raken de onderwerpen elkaar slechts en worden ze zeker niet vanuit hetzelfde perspectief gemaakt. Sunny is een van de eisers in de rechtszaak tegen de gemeente Amsterdam en is als documentairemaker in dienst van de VPRO.
De status is dat onze productie als 'finished product' beoordeeld wordt op basis van een ruwe edit maar nu speelt het probleem dat de programmering al helemaal rond is voor de rest van het jaar. Onze hoop is dat onze documentaire zo actueel en relevant bevonden wordt, dat er in de programmering geschoven gaat worden. Zo niet, dan kunnen we de documentaire alleen nog  maar via onze website beschikbaar maken. Het is overigens niet alleen de publieke omroep die tot nu toe niet toehapt. Commerciële omroepen laten hem vooralsnog ook links liggen.

Sinterklaas maar dan anders 1

Arnold-Jan, je maakt al dertig jaar reizen naar veelal onbekende Sinterklaasvieringen in alle uithoeken van de wereld. Wat zijn de meest vreemde vieringen van deze oeroude traditie die je hebt mogen meemaken?
AJS: Voor de meeste mensen zijn ze vreemd, maar voor mij is het heel verklaarbaar vanuit prehistorisch perspectief. Er vinden krachtmetingen plaats onder vermomde en niet vermomde jongemannen. Dit lijkt een restant van een inwijdingsrite. Vrouwen moeten binnen blijven of krijgen tikken. Dit is verklaarbaar vanuit vruchtbaarheidsgebruiken. Kinderen worden angst aangejaagd. Dat lijkt een functie gehad te hebben om angstgevoel onder controle te krijgen, denk aan Harry Potter, sprookjes en griezelfilms en verhalen, waarin dat ook plaats vindt. In natuurgodsdiensten gebeurt dat bij initiatieriten. Verder bezocht ik veel plekken waar men het gezicht zwart maakt om in contact te komen met de 'andere wereld’, de wereld van de voorouders. Ook dat heeft een verband met onze griezelverhalen, werelden waarin de doden rondwaren, zombies, spoken etc. En ik bezocht bergdalen in de Alpen waar de mensen tot voor honderd jaar vrijwel geen contact met de buitenwereld hadden.

Quinsy Gario beweerd dat ieder persoon die zijn gezicht zwart maakt een racist is. Mogen we daar uit opmaken dat het sinterklaasfeest een blank gebruik is en niet in landen met kleurlingen wordt gevierd?
AJS: Het Sinterklaasfeest dat wij kennen, is Indo-Europees, maar in landen met 'kleurlingen' zoals in Afrika worden ook vergelijkbare rituelen gevierd, alleen maakt men daar het gezicht wit.

Is deze hele Zwarte Piet discussie niet ontstaan uit een gebrek aan historisch besef en kennis?
AJS: Juist ja.

Waarom is er in deze discussie zo weinig aandacht voor het ‘pro Zwarte Piet’ geluid in de media?
AJS: Eigenlijk is dat een vraag die ik niet moet beantwoorden, maar ik denk dat alleen de grootste schreeuwers aan het woord geweest zijn. Kijk de uitzendingen bij Pauw en Witteman er maar eens op na. Zelfs de advocaten en rechters hebben klakkeloos aangenomen dat Zwarte Piet in 1850 is ontstaan.

In je boek schrijf je dat bij sommige sinterklaasriten vrouwen worden geslagen en mannen elkaar bloedig afrossen. Waar en waarom wordt dat gedaan?
AJS: Dat bloedig afrossen valt wel mee. Bloed vloeit op één plek in de Alpen, maar ook dat is een gecontroleerd gevecht. Tijdens kickbokswedstrijden gaat het ook niet zachtzinnig toe. Vroeger zochten mensen uit verschillende dorpen tijdens kermissen bv elkaar op om eens flink te matten. Het zit diep in de genen van mensen. Altijd beter nog dan oorlog en genocide.

Het sinterklaasfeest heeft in de afgelopen 164 jaar behoorlijk wat veranderingen meegemaakt. Hoe zal het sinterklaasfeest er over een jaar of 10 volgens jou uit gaan zien? Zullen Zwarte Pieten nog zwart zijn of komen ze in alle kleuren en smaken voorbij?
AJS: Zwarte Piet zal altijd zwart zijn, anders heet hij geen Zwarte Piet meer. Het is ook niet de eerste keer dat het verboden werd om zich te vermommen of zwart te schminken. De kerk is daar bv altijd tegen geweest, de roomse, maar ook de protestanten tijdens de reformatie. Ook in Grieks Macedonie heb ik het gefilmd en daar is de kerk er ook nog steeds tegen. Men ziet het als primitief, maar in wezen was men er altijd bang voor. Zwarte Piet is in wezen een satirische figuur die het gezag via satire aan de kaak stelt. Dat hebben de magistraten niet graag. Olaf Tempelman schreef in de Volkskrant: "Nu zullen er illegale Zwarte Pieten opduiken."

Sinterklaas maar dan anders 2

Als de publieke omroepen hun poot stijf houden en de documentaire niet uit willen zenden, is het dan geen idee om deze op YouTube te zetten zodat iedereen hem alsnog kan gaan bekijken?
JMG: Dat is zeker een idee maar langzamerhand lopen we tegen grenzen aan. Arnold en Roy hebben jarenlang alles zelf bekostigd. Mede producent Get Across en ik financieren de productie sinds vorig jaar en om de documentaire af te krijgen is er nog eens een fors bedrag nodig. Morgen start een crowdfunding campagne op Cinecrowd om de resterende kosten te financieren. Hebben we tegen die tijd nog steeds geen omroep aan boord dan zetten we de film op www.zwartgemaakt.nl of plaatsen daar een link naar YouTube of VIMEO.