Westworld

Do androids dream of electric sheep? Philip K. Dick stelde de vraag al in de titel van het boek waar de film Blade Runner op is gebaseerd. De vraag zegt iets over het bewustzijn van androids; hebben ze dat eigenlijk? In hoeverre weten ze dat ze een persoon zijn? Of eigenlijk, dat ze dat niet zijn? In HBO's Westworld wordt dieper op deze vraag ingegaan.

Toen Stephen Spielberg in 1993 het boek Jurassic Park omvormde naar een uitermate succesvolle, en tot op de dag van vandaag nog steeds populaire speelfilm, was dat niet eens het eerste grote succes voor schrijver Michael Crichton. Hij publiceerde al awardwinnende romans in de jaren 60 en in 1971 werd een van zijn boeken, The Andromeda Strain, al verfilmd. Op dat moment was Crichton zelf al geïnteresseerd in het maken van films en zijn eerste bioscoopfilm, Westworld, vertelde al lang voordat hij Jurassic Park schreef over een amusementspark waarin de attracties rebelleren en levensgevaarlijk worden voor bezoekers. De film was de eerste die CGI-beelden gebruikte, om het perspectief van de robotische gastheren en -vrouwen te tonen.

In Crichtons Westworld wordt verteld hoe de androids, die er zijn voor het amusement van de gasten en geprogrammeerd zijn om bepaalde scènes uit te beelden, op onverklaarbare wijze tegen hun programmering ingaan en gasten met het leven bedreigen. Het is een ware techno-thriller over kunstmatige intelligentie, met een western-setting, maar daarin wel personages uit ons heden die het verhaal beleven.

Als er één ding opvalt aan Westworld, nu decennia later, is het wel dat er zoveel meer uit gehaald zou kunnen worden. De film is een avontuur over een specifiek aspect van de werking en de interactie met de androids, maar veel verder dan het genoemde conflict gaat het niet. Natuurlijk waren er wel vervolgen, maar de film Futureworld werd slecht ontvangen en de tv-serie Beyond Westworld werd geannuleerd na drie afleveringen. Een echte kans om het concept verder uit te diepen werd pas gegrepen toen, na enkele mislukte pogingen een film-remake te maken, HBO interesse toonde in een tv-serie rondom het pretpark. Het is alweer drie jaar geleden dat de zender aankondigde J.J. Abrams en Jonathan Nolan ingeschakeld te hebben om de serie vorm te gaan geven.

Abrams is als producer en regisseur natuurlijk bekend van Lost, Star Trek en Star Wars en Nolan als schrijver en producer van The Dark Knight, Interstellar en de tv-serie Person of Interest. Die laatste is voornamelijk interessant, want Person of Interest vertelde over de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie, net zoals HBO's Westworld dat uiteindelijk doet. Het verschil is echter dat er in Person of Interest sprake is van een intelligente supercomputer die in het leven is geroepen om met behulp van alle beschikbare informatie te waken over de mensheid, waar de androids in Westworld er slechts zijn voor het vermaak, en daarom een stuk onwetender en veel minder zelfbewust zijn. In Person of Interest was de machine een soort Godheid, waar Westworld meer vertelt over hoe de mens zelf God speelt over zijn eigen creatie.

Westworld doet qua ontwikkeling van kunstmatige intelligentie feitelijk een stapje terug ten opzichte van Nolans eerdere tv-serie, en ten opzichte van Crichtons film. Voordat de robots rebelleren, als ze dat überhaupt al gaan doen, is er eerst een ontwaking.

In de eerste afleveringen wordt getoond hoe de wereld in elkaar steekt. Het park is een enorm gebied op een afgelegen locatie in Amerika, waar het landschap dor, droog en leeg is, zoals we dat kennen uit westerns. In het park zijn stadjes, ranches en andere western-elementen aanwezig en daarin kunnen bezoekers hun vakantie doorbrengen. De bezoekers worden bediend door de 'hosts', wat de benaming is voor de gastheren en -vrouwen die eigenlijk androids zijn, maar ze zijn niet van mensen te onderscheiden en weten zelf ook niet dat ze niet menselijk zijn. Sterker nog, de hosts weten niet dat ze in een park werken en hebben geen flauw idee dat de gasten, die ze 'nieuwkomers' noemen, in een totaal andere wereld leven.

Het is onduidelijk hoe groot het park is; een terugkerende bezoeker merkt aan een nieuweling op dat hij de rand van het park nooit heeft weten te bereiken en elders vinden uitgebreide graaf- en bouwwerkzaamheden plaats zonder dat iemand daar iets van merkt. Ook is het park groot genoeg om lang te paard te kunnen rondtrekken en na verloop van tijd een ander stadje tegen te komen. Maar wat wel duidelijk is, is dat er rond de 2.000 hosts rondlopen, die verschillende rollen spelen. Deze rollen zijn onderdeel van verhaallijnen die zijn geschreven door de medewerkers van het park, die met satellietcamera's het verloop van de verhalen in de gaten houden. De verhaallijnen zijn er natuurlijk voor de bezoekers, die in een verhaal kunnen stappen wanneer ze willen (en daartoe regelmatig verleid worden door de hosts), maar ze lijken er ook te zijn om de hosts een bestaan te geven.

Want zelfs als er geen bezoekers in de buurt zijn leven de hosts hun leven. Ze worden 's ochtends wakker, beginnen aan hun dag, hebben conversaties met elkaar en aan het einde gaan ze vermoedelijk weer slapen. Vermoedelijk, want de wijze waarop Westworld zijn wereld toont aan de kijker zorgt ervoor dat het enigszins mysterieus blijft hoe ver sommige verhaallijnen gaan en in hoeverre de hosts daadwerkelijk een volledige dag meemaken. Hosts worden namelijk regelmatig mee achter de schermen genomen om te worden geëvalueerd, geanalyseerd en gerepareerd. Vooral dat laatste komt veel voor: Westworld is een plaats waar bezoekers hun fantasieën mogen uitleven, wat bijvoorbeeld betekent dat ze ongestraft een stel bewoners van het park - de hosts dus - overhoop kunnen schieten wanneer ze daar zin in hebben. Deze hosts worden vervolgens opgepikt door de crew, gerepareerd, hun geheugen wordt gereset en ze gaan weer terug het park in.

En het is dat aspect, dat geheugen, waar Westworld de diepte in gaat. Want aan de oppervlakte is de serie hetzelfde als Crichtons film: een park, met een western-thema, bevolkt door robots, waar bezoekers cowboytje kunnen spelen. Onder dat oppervlak zit echter veel meer, zowel in figuurlijke zin als letterlijk. Het commandocentrum, de onderhoudsruimtes, kantoren en wat dies meer zij bevinden zich namelijk onder het park, en het is daar waar de kijker kennis maakt met de diverse crewleden, waaronder Bernard Lowe (Jeffrey Wright), het hoofd van de afdeling die de androids bouwt en programmeert, en Robert Ford (Anthony Hopkins), de creative director van het park en een van de grondleggers van de kunstmatige intelligentie in de hosts.

Lowe heeft het idee dat een recente update van Ford, die subtiele gedragingen en bewegingen aan de hosts toevoegt, een fout bevat die leidt tot vreemd gedrag in de hosts. Dit uit zich in het afwijken van scenario's en het vertonen van gedrag dat erop lijkt dat ze twijfelen aan wat er echt is en wat niet. Bovendien lijken ervaringen uit het verleden de besluitvorming in huidige situaties en verhaallijnen te beïnvloeden, ondanks het feit dat de hosts regelmatig een reset krijgen naar het begin van hun verhaallijn.

Het wordt aan de kijker maar langzaam duidelijk gemaakt wat dit precies betekent voor de hosts en eigenlijk ook wat het nou precies betekent voor de serie zelf. Volgen wij, als kijkers, het reilen en zeilen van een park met robots, of volgen we de robots zelf? Eigenlijk zijn er drie kampen die we volgen: de crew, de bezoekers en de hosts, maar de hosts zijn verreweg het meest interessant. Want hoewel ze geen volwaardige personen zijn, valt er in hun verhaal het meeste te ontdekken. Wanneer een van de hosts zich begint te herinneren wat ze heeft gezien toen ze in onderhoud was, denkt ze te lijden aan nachtmerries, of wellicht gestoord te zijn geworden. Het leidt tot een verlangen de visioenen betekenis te geven, en dat is het begin van een zelfontdekking.

Al vroeg in de serie wordt de vraag gesteld in hoeverre de hosts een bewustzijn hebben. Die vraag keert terug naar Philip K. Dick: als androids dromen, waar dromen ze dan van? Aan de hosts wordt gevraagd "weet je waar je nu bent?" wanneer een crewlid ze analyseert door een gesprek met ze te voeren. De host zit in een ondergrondse werkruimte, vaak zonder kleding, en weet niet beter dan dat deze onwennige situatie een droom is. En dat antwoordt ze dan ook. Herinneren de hosts zich dat moment dan later als droom? Of gaan ze verder met hun leven, zodra ze weer teruggeplaatst worden in het park? En als ze in hun dagelijks leven meer gedachten in hun hoofd hebben dan nodig is om de verhaallijn te volgen, wat zegt dat dan over het al dan niet aanwezig zijn van een zelfbewustzijn?

Het is enorm interessant om te zien hoe zich dit ontwikkelt; Westworld heeft een paar afleveringen nodig om het goed op gang te krijgen, maar als het dat eenmaal is en een bezoeker merkt over een host op "dat ze toch niet beter weet", weet de kijker inmiddels wél beter. Zichtbaar twijfelt de host aan de situatie waar ze zich in bevindt, terwijl ze intussen onderdeel is van een verhaallijn, de fantasie van een bezoeker, of iets er tussenin. Dat ze vanmorgen haar vader goedemorgen wenste, terwijl die werd gespeeld door een andere host dan de dag ervoor, was haar echter niet opgevallen. Het duurt nog wel even voordat de hosts het in hun hoofd halen om te gaan rebelleren, maar de potentie is er wel degelijk.

En mocht dat moment ooit komen, dan weet de kijker waar het vandaan komt. Op dat moment zal de kijker wellicht zelfs partij kiezen voor de hosts, want zij zijn het die als slaven worden ingezet om nieuwe onderdelen van het park te bouwen, bezoekers of crewleden te bedienen of de lusten van bezoekers te bevredigen. Zij zijn het die, zo lijkt het, de kans op een volwaardig leven wordt onthouden. Westworld slaagt er in slechts enkele afleveringen al in om de robots, die we nota bene gebouwd en geprogrammeerd zien worden, te presenteren als personen die gevangen zijn in een patroon, een sleur, waaruit ze zelf de uitweg moeten zien te vinden. Daarin spreekt het ook direct de kijker aan: wij zijn de bezoekers van Westworld, die weten dat de hosts slechts robots zijn, maar wij zijn ook de zelfbewuste wezens die, om Robert Ford te citeren, hebben geleerd dat onze eigen gedachten niet de stemmen van de Goden zijn, maar een uiting van ons zelfbewustzijn. Hoeveel seizoenen heeft de serie nodig om de androids op hetzelfde niveau te brengen, en als het zover is, treden we dan buiten de grenzen van het park, zowel figuurlijk als letterlijk?

Westworld stelt veel vragen en beantwoordt ze, in ieder geval initieel, niet. Dat zou ook zonde zijn van het kijkplezier. Maar daarnaast is het ook gewoon een western. Een mysterieuze bezoeker van het park, iemand die beweert er al dertig jaar te komen, lijkt met meer bezig te zijn dan een simpele vakantie in het wilde westen. Hij heeft een missie, die hem ertoe beweegt zich als een outlaw te gedragen; moordend en kidnappend, op zoek naar een locatie in het park. Wat voor locatie? Er wordt gehint naar één van de grondleggers van Westworld, iemand die al lang niet meer leeft, maar die zich ook enorm bezighield met de vraag of androids een bewustzijn konden hebben. Weet deze bezoeker meer over het park, is er een diep geheim dat ontrafeld moet worden? Of is hij gewoon simpelweg op een leuk western-avontuur? Het zal het eerste zijn, maar zijn handelingen dragen mooi bij aan het western-element van de serie.

Met een interessante mix van sciencefiction en klassieke western-elementen is Westworld zowel een boeiend avontuur als een diepgaand filosofisch vraagstuk. Wat maakt ons de individuen die we zijn? Wat maakt de hosts dat niet? En waar ligt de grens? Maar ook: waar ligt de grens tussen menselijkheid en het loslaten ervan, wanneer bezoekers van het park zonder consequenties gedrag kunnen vertonen dat in de buitenwereld onmogelijk, immoreel of simpelweg illegaal is? En wanneer veranderen figuren als Lowe en Ford van eenvoudige verhalenvertellers in Goden die hun eigen wereld hebben gecreëerd? De aanstaande existentiële crisis bij de hosts opent een wereld vol interessante vraagstukken én mogelijkheden voor avontuur. Westworld is nu al een pareltje.