Gaat het te ver om illegaliteit strafbaar te stellen?

Door illegaliteit strafbaar te stellen kunnen uitgeprocedeerde asielzoekers een gevangenisstraf van maximaal zes maanden krijgen en is het ook strafbaar om illegaal in ons land verblijvende mensen hulp te bieden. Dit laatste is vooral een doorn in het oog van het CDA, zij stellen dat het te ver gaat dat medewerkers van organisaties zoals het Leger des Heil maar ook van kerken celstraf kunnen krijgen als ze een dakloze illegaal hulp bieden.

PVV-Kamerlid Marina Vondeling, die het aangenomen amendement heeft ingediend, stelt in haar toelichting dat in de praktijk blijkt dat "een groot deel van de vreemdelingen met een vertrekplicht Nederland niet verlaat, maar onderduikt in de illegaliteit". Volgens haar veroorzaakt dit "veel overlast, criminaliteit en kosten", wat "niet zonder consequenties kan blijven".

In de laatste zin van haar toelichting geeft Vondeling aan dat "personen of organisaties die vreemdelingen die illegaal in Nederland verblijven helpen onder te duiken" volgens het amendement ook strafbaar worden gesteld.

In principe kunnen volgens de zogenoemde terugkeerrichtlijn, waarin EU-landen afspraken hebben gemaakt over het uitzetten van illegalen, een uitgeprocedeerde asielzoeker al in vreemdelingendetentie geplaatst worden als die persoon het land niet binnen een bepaalde termijn ons land verlaat.

Naast het CDA heeft nu ook NSC twijfels uitgesproken over de striktere asielregels. Ook zij willen eerst duidelijkheid over de gevolgen voor hulpverlendende organisaties. Ze wachten eerst op een brief van het kabinet over de impact. Daardoor is de steun voor de asielwetten weer onzeker geworden. De partij vraagt nu om een garantie van de premier en de betrokken minister dat het helpen van illegalen – bijvoorbeeld dooe een kop soep te geven – niet strafbaar wordt, vertelde NSC-Kamerlid Diederik Boomsma na afloop van het fractieoverleg over de asielwetten.

Asieladvocaat Marq Wijngaarden uit kritiek op het amendement. Hij legt uit dat de huidige wetgeving al veel regelt, zoals het vasthouden van illegalen en het straffen van het bieden van hulp bij illegaal verblijf wanneer daar voordeel uit wordt gehaald. "Dit verandert dus weinig, het is eigenlijk vrij zinloos", zegt hij. Tevens verwacht hij  in de praktijk veel ongewenste gevolgen, zoals vertragingen bij uitzettingsprocedures en extra kosten en gedoe voor bijvoorbeeld het OM, de politie en gevangenissen. "Daarmee mist het dus volledig het doel", zegt Wijngaarden. Daarnaast denkt hij dat illegalen nog meer onder de radar zullen gaan leven dan nu al het geval is. "Dat kan betekenen dat een slachtoffer van uitbuiting straks misschien niet meer naar de politie gaat, een slachtoffer van een misdrijf geen aangifte doet, of iemand geen gebruik meer maakt van medische zorg, ook al heeft die dat wel nodig."

In meerdere EU-landen is illegaal verblijf al strafbaar, zoals in Frankrijk, Duitsland en België. Wel verschilt het per land hoe streng de handhaving is en of ook humanitaire hulp aan illegalen strafbaar wordt gesteld, zoals nu in Nederland wordt overwogen. Vanuit deze landen ontstaat er geen duidelijk beeld of het strafbaar stellen van illegaliteit daadwerkelijk heeft geleid tot bijvoorbeeld minder criminaliteit of overlast.

Als het huidige amendement wet wordt, behoort Nederland volgens asieladvocaat Wijngaarden meteen tot de strengste EU-landen als het gaat om het strafbaar stellen van illegaliteit. "Eigenlijk wordt hulpverlening dan strafbaar", zegt hij. Als voorbeelden van zaken die straks mogelijk onder de strafwet vallen, noemt hij het bieden van kerkasiel, het organiseren van opvang voor daklozen of het onderdak geven aan slachtoffers van mensenhandel.

Hulporganisaties maken zich dan ook zorgen over de mogelijke impact van het amendement. Het Rode Kruis vreest dat "de situatie van deze mensen, jong en oud, nog verder zal verslechteren."

Al tijdens de eerste twee kabinetten van Rutte werden er pogingen ondernomen om illegaliteit strafbaar te maken. In kabinet-Rutte I, dat met gedoogsteun van de PVV draaide, stelde toenmalig asielminister Leers (CDA) hiervoor plannen op, maar door de val van het kabinet in 2012 zijn die nooit uitgevoerd. Daarna werd de strafbaarstelling weer opgenomen in het regeerakkoord dat de VVD en de PvdA in 2012 sloten voor kabinet-Rutte II. Maar door de brede onvrede binnen de PvdA werd het plan in 2014 door de partijen geschrapt. In de jaren daarna bleven de PVV en ook de VVD pleiten voor het strafbaar stellen van illegaal verblijf. Deze partijen hadden dit ook in hun verkiezingsprogramma's voor 2023 opgenomen.