Ruim 30 Nederlandstalige complotcasts beschikbaar op populaire streamingplatforms

Uit onderzoek van het journalistieke platform Pointer (KRO-NCRV) blijkt dat minstens dertig Nederlandstalige podcasts structureel medische misinformatie en complottheorieën verspreiden. Het gaat daarbij nadrukkelijk niet om andere meningen of perspectieven, maar echt om onwaarheden. Deze podcasts bieden een podium aan omstreden theorieën en promoten vaak onbewezen therapieën voor ernstige ziektes zoals COVID-19, kanker en AIDS. Onder de verspreide complottheorieën bevindt zich ook de omstreden ‘omvolkingstheorie’, een gedachtegoed waar zowel de AIVD als de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) eerder voor waarschuwden. Ondanks dat deze inhoud tegen de richtlijnen van grote streamingplatformen ingaat, blijven deze podcasts breed toegankelijk via Spotify, Apple Podcasts en YouTube.

Pointer signaleert dat het hier niet slechts om obscure kanalen gaat: ongeveer een derde van de onderzochte podcasts stond op enig moment in de Nederlandse podcast-hitlijsten. Enkele podcasts worden zelfs gepresenteerd door bekende Nederlanders, zoals Wierd Duk, Giel Beelen en Marlies Dekkers. “De impact van deze podcasts wordt versterkt door hun grote bereik en herkenbare hosts,” aldus Pointer.

Een belangrijke bevinding van het onderzoek is dat de omvolkingstheorie, die stelt dat Westerse overheden actief zouden inzetten op een bevolkingsvervanging door niet-westerse immigranten, regelmatig aan bod komt. Deze theorie wordt volgens de NCTV vaak gebruikt als rechtvaardiging voor extreemrechtse aanslagen, zoals die in Utoya (2011) en Christchurch (2019). Toch is deze theorie terug te vinden in podcasts zoals Het Land van Wierd Duk, Een Oorlog Reeds Verloren en Café Weltschmerz.

Naast complottheorieën over bevolkingsvervanging, signaleert Pointer een grote hoeveelheid medische misinformatie, vooral met betrekking tot de coronapandemie. Zo wordt in The Great Cosmic Show gesproken over vermeende ‘vaccinatieschade’. “Wij horen nu echt dat de een na de ander ziek wordt: kanker, last van het hartje, alles erop en eraan,” zegt YouTuber Peter Bierhof zonder onderbouwing. Deze beweringen botsen met de wetenschappelijke consensus dat ernstige bijwerkingen van vaccinaties zeer zeldzaam zijn, zoals het RIVM benadrukt.

Pointer voerde een diepgaande analyse uit op 150.000 Nederlandstalige podcastafleveringen uit 2022 en 2023. Met behulp van kunstmatige intelligentie werden afleveringen gescreend op termen die vaak voorkomen in de context van medische misinformatie en complottheorieën. In totaal analyseerde het team handmatig ongeveer 7.500 fragmenten. Een podcast werd meegerekend in het onderzoek als er in minstens drie afzonderlijke afleveringen misinformatie werd aangetroffen. Pointer vermoedt dat het werkelijke aantal misleidende podcasts hoger ligt, aangezien het onderzoek zich slechts richtte op specifieke zoekwoorden.

Het onderzoek wijst erop dat twintig van de onderzochte podcasts middelen als ivermectine en hydroxychloroquine aanbevelen als geneesmiddel tegen COVID-19, ondanks dat de werkzaamheid hiervan door medische experts is weerlegd. “Deze middelen werken niet en zijn gevaarlijk,” stelt Ruud Coolen van Brakel, directeur van het Instituut Verantwoord Medicijngebruik. “Mensen lopen het risico dat ze reguliere behandelingen laten schieten ten gunste van onbewezen alternatieve therapieën.”

Ook worden andere omstreden therapieën besproken, zoals de kambo-therapie waarbij gif van een Braziliaanse kikker op de huid wordt aangebracht. Dit zou een genezende werking hebben, maar kan ook leiden tot ernstige vergiftigingen. “Het bespreken van dit soort middelen is legaal, maar potentieel gevaarlijk,” waarschuwt sociale media-expert Joey Scheufler, lid van de Reclame Code Commissie (RCC).

Pointer heeft de bevindingen gedeeld met de streamingplatforms. In hun richtlijnen staan duidelijke regels omtrent het verspreiden van racistische inhoud en medische misinformatie, hoewel het verspreiden van complottheorieën op zich niet verboden is. In reactie op de conclusies van Pointer verwijderde YouTube video’s van vier kanalen. Apple en Spotify lieten echter niets van zich horen.

“Moderatie van complottheorieën en misinformatie is een grijs gebied,” zegt Michael Klos, universitair docent Rechtsgeleerdheid aan de Universiteit Leiden en expert op het gebied van vrijheid van meningsuiting op internet. “Zodra er oproepen worden gedaan tot schadelijk gedrag, zoals het in brand steken van 5G-masten, is ingrijpen logisch. Maar veel beweringen in complottheorieën zijn lastiger aan te pakken omdat ze niet direct tot illegale acties oproepen.”

Pointer vroeg alle makers van de betreffende podcasts om een reactie op de bevindingen. De meeste makers gaven aan dat zij zich niet herkennen in het label van ‘misinformatie’, maar benadrukten juist een ‘alternatief perspectief’ te willen bieden. Enkele makers meldden dat bepaalde afleveringen door platforms werden verwijderd of dat hun content werd gedemonetiseerd, wat hun inkomsten beperkte. De vraag blijft echter of deze maatregelen voldoende zijn om de invloed van complottheorieën en medische misinformatie ook maar enigszins in te dammen.