Is Trump een fascist?

In de aanloop naar de presidentsverkiezingen in de Verenigde Staten heeft vicepresident Kamala Harris openlijk voormalig president Donald Trump een fascist genoemd. Deze uitspraak heeft flink wat stof doen opwaaien. De uitspraak roept vragen op over wat fascisme dan precies inhoudt en in hoeverre deze term van toepassing is op Trump. Dus: hoe zit dat nou eigenlijk?

Fascisme is een autoritaire en ultranationalistische politieke ideologie die doorgaans wordt geassocieerd met extreemrechts, hoewel er in de geschiedenis ook voorbeelden te vinden zijn van links fascisme. Hoewel het een vrij complexe ideologie is, kenmerkt het zich in ieder geval door een sterk gecentraliseerde macht onder leiding van een dictator, het gebruik van geweld en onderdrukking om politieke tegenstand de kop in te drukken en het verheerlijken van de staat boven individuele vrijheden. Fascistische regimes maken vaak gebruik van propaganda, censuur en het aanwakkeren van nationalistische en racistische sentimenten om hun macht te consolideren.

De bekendste fascistische leiders uit de geschiedenis zijn Adolf Hitler in Duitsland en Benito Mussolini in Italië. Mussolini, ook wel bekend als ‘Il Duce’ (de leider), was de grondlegger van het fascisme en leidde de Nationale Fascistische Partij. Onder zijn bewind marcheerden in 1922 duizenden ‘Zwarthemden’ naar Rome om de macht te grijpen. Deze paramilitaire groepering gebruikte geweld en intimidatie om politieke tegenstanders uit te schakelen.

Hitler volgde een soortgelijk pad in Duitsland met de opkomst van de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP). De ‘Bruinhemden’ of Sturmabteilung (SA) fungeerden als zijn paramilitaire vleugel, die straatgeweld en intimidatie gebruikte om oppositie te onderdrukken. Beide regimes leidden tot een eenpartijstaat, onderdrukten burgerlijke vrijheden en gebruikten propaganda en censuur om hun ideologie te verspreiden.

In de hedendaagse politiek wordt de term fascisme soms losjes gebruikt om autoritaire leiders of bewegingen te beschrijven die totalitaire neigingen vertonen. Het wordt vaak ingezet als een beschuldiging tegen politici die vermeend racistische, nationalistische of onderdrukkende beleidsmaatregelen ondersteunen. Tegelijkertijd hebben sommige conservatieve groeperingen de term gebruikt om overheidsingrijpen, zoals lockdowns tijdens de coronapandemie, te bekritiseren als ‘fascistisch’.

Kamala Harris heeft Donald Trump herhaaldelijk bekritiseerd wegens zijn retoriek en acties die volgens haar de democratische principes van de Verenigde Staten ondermijnen. Ze wijst op verschillende uitspraken en gedragingen van Trump die volgens haar wijzen op fascistische neigingen:

• Militair gebruik tegen politieke tegenstanders: Trump heeft gesuggereerd het leger in te zetten tegen binnenlandse tegenstanders, wat doet denken aan de manier waarop fascistische regimes geweld gebruiken om oppositie te onderdrukken.
• Aanvallen op de pers: hij heeft gedreigd actie te ondernemen tegen mediaorganisaties vanwege voor hem onwelgevallige berichtgeving, wat parallellen vertoont met de censuurpraktijken van historische fascistische regimes.
• Verheerlijking van geweldadige groepen: tijdens een presidentieel debat in 2020 weigerde Trump de extreemrechtse groep Proud Boys te veroordelen en zei hij: "Proud Boys, stand back and stand by," wat moeilijk anders te interpreteren is dan als een oproep tot paraatheid.
• De gebeurtenissen van 6 januari 2021: de bestorming van het Capitool door Trump-aanhangers, aangemoedigd door zijn ongefundeerde beweringen over verkiezingsfraude en oproepen om ‘als een gek te vechten’, wordt gezien als een poging om de democratische overdracht van macht te ondermijnen.

Harris stelt dat deze acties en uitspraken wijzen op een minachting voor democratische normen en een neiging tot autoritarisme, kenmerkend voor fascistische leiders.

De beschuldiging van fascisme is zwaar en wordt door verschillende experts verschillend geïnterpreteerd. Sommige wetenschappers, zoals Robert Paxton, emeritus hoogleraar aan Columbia University en auteur van The Anatomy of Fascism, zien overeenkomsten tussen Trumps gedrag en historische fascistische bewegingen. Hij wijst op de ondermijning van democratische instituties en het aanwakkeren van nationalistische en racistische sentimenten.

Andere experts zijn voorzichtiger met het labelen van Trump als fascist. David Kertzer, hoogleraar aan Brown University en expert op het gebied van Italiaanse geschiedenis, benadrukt dat hoewel er overeenkomsten zijn, zoals het cultiveren van een sterke leider en massabewegingen, niet alle kenmerken van historisch fascisme van toepassing zijn op Trump. Hij wijst op het ontbreken van een eenpartijstaat en totale controle over de media.

David Clay Large, senior fellow aan het Institute of European Studies van de University of California, Berkeley, stelt dat hoewel de democratische instituties in de VS sterker zijn dan die in Europa tijdens de opkomst van het fascisme in de jaren '20 en '30, er reden is tot waakzaamheid. Hij benadrukt het gevaar van toenemende polarisatie en het afnemende vertrouwen in objectieve feiten, mede versterkt door de rol van sociale media.

Een belangrijk verschil tussen historische fascistische regimes en de moderne tijd is de rol van sociale media. Waar vroegere regimes afhankelijk waren van gecontroleerde staatspropaganda, bieden platforms als Twitter en Facebook moderne leiders de mogelijkheid om direct met het publiek te communiceren en informatie te verspreiden, vaak zonder tussenkomst van traditionele media. Dit kan leiden tot het versterken van ‘echo chambers’ en het verspreiden van desinformatie, wat bijdraagt aan verdere polarisatie en ondermijning van algemeen geaccepteerde feiten.

De vraag of Donald Trump een fascist is, is complex en hangt af van hoe strikt men de definitie van fascisme hanteert. Kamala Harris en anderen die hem zo noemen, wijzen op specifieke gedragingen en uitspraken die doen denken aan historische fascistische leiders. Tegelijkertijd waarschuwen sommige experts voor het te snel trekken van deze conclusie, gezien de unieke historische en politieke context van het hedendaagse Amerika.

Wat wel duidelijk is, is dat de democratische principes en instituties onder druk staan in een tijd van steeds extremere polarisatie en toenemend wantrouwen over en weer. Het gebruik van zwaar beladen termen als ‘fascisme’ helpt niet om dat tegen te gaan. Het debat over de term fascisme toont in ieder geval wél de noodzaak voor een bredere kennis en een diepgaander begrip van politieke ideologieën en historische gebeurtenissen. Enerzijds om zorgvuldiger te zijn met het trekken van historische parallellen en anderzijds om zo de democratie te beschermen tegen autoritaire tendensen, ongeacht hoe we die vervolgens labelen.