Frankrijk staat stil bij de gruwelijke onthoofding van leraar Samuel Paty

Jippie

Een jaar na de gruwelijke moord op de Franse leraar Samuel Paty, die door een islamitische militant werd vermoord omdat hij cartoons van de profeet Mohammed had getoond in een les over de vrijheid van meningsuiting, spraken leerlingen en leraren met FRANCE 24 over hoe die onuitsprekelijke gebeurtenis hen heeft getroffen.

Op 16 oktober 2020 werd Samuel Paty, leraar geschiedenis en aardrijkskunde, neergestoken en onthoofd in de buurt van zijn school in de stad Conflans-Sainte-Honorine, in de buurt van Parijs. De dader was de 18-jarige Abdoullakh Anzorov, een Russische vluchteling uit Tsjetsjenië die kort na de moord door de politie werd gedood.

Anzorov had geen banden met Paty of de school. Hij reisde vanuit zijn huis in Normandië om de leraar te vermoorden nadat hij een video had bekeken die was geplaatst door de vader van een leerlinge die boos was dat Paty in een les maatschappijleer de leerlingen cartoons van Mohammed had laten zien. Paty gaf de kinderen les over vrijheid van meningsuiting. Hij benadrukte vooraf dat de kinderen ervoor konden kiezen de cartoons niet te bekijken als ze dat niet prettig vonden.

Inmiddels is duidelijk dat de leerlinge in kwestie tegen haar vader had gelogen voordat hij de video op YouTube en Facebook plaatste. Zij was een dag voordat Paty de cartoons toonde geschorst van school wegens spijbelen, en was dus niet in de klas aanwezig. Ze vertelde haar vader, dat de school haar had gestraft omdat ze had geprotesteerd tegen "een verzoek van Paty aan moslimleerlingen om zich te identificeren", een verzoek dat de leraar niet heeft gedaan.

De gruwelijke moord veroorzaakte een schok en verontwaardiging in heel Frankrijk, en heropende wonden die waren toegebracht door de islamistische aanslagen in het verleden zoals het bloedbad in januari 2015 onder het personeel van Charlie Hebdo, het satirische weekblad dat de cartoons publiceerde die Paty in de klas liet zien. Een jaar later sprak FRANCE 24 met leraren en studenten die geschokt waren door de moord op Paty.

Florence, lerares geschiedenis en aardrijkskunde op een middelbare school: 'Veel van de leraren waren er kapot van' 
Toen Samuel Paty een jaar geleden werd vermoord, zat Florence voor een café in Parijs, waar ze tijdens de schoolvakantie naartoe was gegaan om een conferentie bij te wonen. "Zodra ik hoorde wat er was gebeurd, besloot ik de kranten niet te lezen, omdat het te dicht bij huis kwam", zei ze. "Ik dacht letterlijk dat ik zou instorten."

"Ik nam de trein naar huis [Nantes aan de westkust]. Terug in Parijs vertelden mensen met wie ik daar had gewerkt me dat ze naar een wake van leraren op de Place de la République [een populaire plek voor demonstraties in het oosten van de stad] zouden gaan," vervolgde Florence. "Ik had toen graag een Parijzenaar willen zijn; het zou me goed gedaan hebben om daar met al die mensen te zijn."

In plaats daarvan stond Florence er de volgende twee weken alleen voor - het was schoolvakantie en ze kon de moord op Paty niet met haar collega's bespreken: "Ik wist niet goed wat ik moest denken; de schoolleiding stuurde tegenstrijdige boodschappen. Ik vroeg me af hoe we hiermee om zouden gaan aan het begin van het nieuwe schooljaar, of er nog tijd zou zijn om na te denken over wat er gebeurd was."

Toen het ministerie van Onderwijs aankondigde dat aan het begin van het schooljaar op school een minuut stilte zou worden gehouden, was Florence's eerste gedachte dat ze haar twee zoons van 7 en 8 jaar in bescherming moest nemen. "Een leraar geschiedenis en aardrijkskunde - net als hun moeder - werd vermoord onder onuitsprekelijke omstandigheden," zei ze. "De gewelddadigheid ervan heeft me diep geschokt. Het was iets waar je in Irak of Syrië over hoort - maar niet in Frankrijk. Iemands hoofd afhakken met een slagersmes is afschuwelijk."

Florence zette het nieuws op de tv en de radio uit als haar kinderen er waren, ze gaf er de voorkeur aan hen in haar eigen woorden uit te leggen wat er gebeurd was, in plaats van "hen het op het speelpein te laten horen als ze weer naar school gingen".

Het nieuwe schooljaar begon door de vele sterfgevallen in oktober 2020 door COVID-19 met strengere coronamaatregelen waardoor scholen niet werd toegestaan om met alle leerlingen samen een herdenkingsmoment te organiseren.

Elke leraar op de school van Florence kreeg de opdracht om 11 uur 's ochtends een minuut stilte in de klas te houden. "Velen van ons braken op dat moment in het zicht van onze leerlingen," zei ze.

Florence had verwacht dat er een een periode voor rouw zou worden ingelast waarin leraren met elkaar konden praten en "konden verwerken wat er gebeurd was". Ze kreeg het gevoel dat mensen "niet naar de impact van de moord keken". "Ik heb het emotioneel nog steeds niet verwerkt," zei Florence. 

Soraya, kleuteronderwijzeres: 'Ik voelde de pijn twee keer: als onderwijzeres en als moslima'
"Ik hoorde het toen ik thuiskwam, direct na het werk. Ik zette de tv aan en barstte in tranen uit. Mijn kinderen begrepen niet waarom ik in die toestand naar het nieuws zat te kijken. Ik herinner me dat ik het aan hen uitlegde en zei: 'dat had ik kunnen zijn'," zei Soraya, een moeder van drie kinderen en al drie jaar lerares op een school in Créteil, een voorstad aan de andere kant van Parijs van waar Paty werd vermoord.

Nooit eerder was het haar opgevallen dat lesgeven een "riskante" baan is. "Als je als leerkracht naar je werk gaat, denk je aan hoe je kennis doorgeeft, je staat er niet bij stil dat je daar vermoord zou kunnen worden."

Soraya voelde al snel de behoefte om erover te praten: "Ik had het gevoel dat ik dubbel gekwetst was: als lerares en als moslima. Ik voelde me verraden door de persoon die in naam van de islam die afschuwelijke daad pleegde en die dat - daarbovenop - ook nog eens bij een onderwijzer deed."

Toen Soraya na de vakantie terugkeerde op haar kleuterschool, bespraken de leerkrachten de moord op Paty in de lerarenkamer. Er was een emotioneel gesprek met een collega die zij desondanks hoog heeft zitten. "Ik zie het zo weer voor me, haar uitleggen dat moslims niet goedkeuren wat er was gebeurd met Paty en dat een echte moslim dat niet doet."

Er waren ook levendige discussies over de befaamde e-mail van het ministerie van Onderwijs aan de schoolhoofden, waarin leraren werd gevraagd om potentieel verontrustende uitspraken van hun leerlingen over laïcité, de Franse vorm van secularisme die is bedoeld om religie buiten de politiek en het onderwijs te houden, aan hun bazen te melden.

"Het is belangrijk om er met onze leerlingen over te praten, ze moeten hun ei kwijt, want we weten niet hoe ze het nieuws thuis hebben meegekregen. Maar als je hun vertrouwen verraadt door dingen die ze gezegd hebben tijdens een discussie op een kaartje te noteren - dat maakt me kwaad. Want zijn leraren gekwalificeerd om tekenen van radicalisering op te sporen? Daar ben ik niet zeker van. We zijn daar helemaal niet voor opgeleid. Dus moet ons dat ook niet gevraagd worden."

Shaïma, pas afgestudeerd aan de middelbare school: 'Een steekpartij op mijn school deed me denken aan Paty'
"Ik kan me de dag van de dood van Samuel Paty niet meer herinneren," geeft Shaïma toe, die vorig jaar haar middelbare schoolopleiding afsloot in Seine-Saint-Denis, een district dat volkswijken ten noorden en oosten van Parijs omvat. Shaïma herinnert zich vooral het "ongemak" van haar geschiedenisleraar toen het onderwerp van de moord besprak in de klas.

"Ik kreeg de indruk dat hij er niet echt over durfde te praten en dat hij zijn toevlucht zocht in de minuut stilte", zei Shaïma. "Het was duidelijk dat hij behoorlijk aangedaan was door wat er gebeurd was. We wilden erover praten; we stelden veel vragen. Ik wilde zijn mening horen - ik was benieuwd of hij deze tekeningen in de klas zou hebben laten zien en of het normaal was dat ouders betrokken raakten, video's opnamen en die op social media plaatsten. Ik wilde verschillende meningen horen, zodat ik wist waar ik stond en ik de zaak serieus kon beoordelen."

"Hij zei dat hij er niet over wilde praten, dat hij niet in de positie was om dat te doen - maar ook dat hij een geschiedenisleraar was en dat hij in die rol geen moeite zou hebben om de cartoons te laten zien als onderdeel van een les", vervolgde Shaïma.

Terugkijkend op die les, vroeg Shaïma zich af of haar leraar geschokt was door wat een van haar klasgenoten zei. "Iedereen daar was empathisch. Niets rechtvaardigt wat Samuel Paty heeft meegemaakt. Maar een leerlinge maakte de opmerking: 'Hij had de cartoons niet hoeven te laten zien'. We hadden allemaal kritiek op haar, ze verontschuldigde zich en huilde zelfs omdat ze zich schaamde voor wat ze had gezegd. Ik denk dat ze wilde provoceren." De leraar heeft tijdens de hele discussie niet ingegrepen, zegt Shaïma. Ze heeft de rest van het schooljaar geprobeerd het onderwerp ter sprake te brengen bij andere leraren, maar geen van hen wilde erover praten.

Naast deze terughoudendheid om het onderwerp aan te snijden, was het gevoel van angst voor gewelddadige criminaliteit in die tijd een groot probleem voor Shaïma. "Ik moest denken aan wat Samuel Paty een maand later overkwam, toen een leerling van mijn school in zijn been werd gestoken", zei ze. In de stad waar ze naar school ging, hebben rivaliserende bendes gewelddadige vergeldingsacties uitgevoerd.

Justine, kunstlerares aan een middelbare school: 'Ik had het de dag ervoor nog over de Charlie Hebdo cartoons gehad'
Justine heeft het vaak over satirische tekeningen tijdens haar lessen kunstgeschiedenis op haar school in Seine-Saint-Denis. "Ik had het over de Charlie Hebdo cartoons over de Islam gehad, net de dag voordat Samuel Paty werd vermoord", zei ze. "Het onderwerp was Byzantijnse kunst en antropomorfisme in monotheïstische religies, en - zoals ze vaak doen - legden mijn leerlingen het verband en stelden ze vragen over de cartoons." De les verliep goed, zei Justine, zoals gewoonlijk.

Justine heeft een hechte band met haar leerlingen en voelt zich op haar gemak om moeilijke onderwerpen aan te snijden - zonder taboes. Justine bespreekt met haar klas de meest uiteenlopende onderwerpen, van "De Oorsprong van de Wereld" - Gustave Courbets beroemde schandalige 19e-eeuwse vrouwelijk naakt - tot antisemitisme en nepnieuws. 

"Ik was geschokt [door de moord op Paty], zoals veel leraren", vervolgde Justine. "Een collega-leraar was vermoord omdat hij diezelfde tekeningen had laten zien". Voor Justine toonde de onthoofding van Paty aan hoe gevaarlijk social media kan zijn, en onderstreepte ze de waarde van zowel vrijheid van meningsuiting als laïcité.

In de aanloop naar zijn moord circuleerden Paty's naam en het adres van zijn school op de social media, samen met oproepen om hem zijn ontslag te geven. "Mijn leerlingen en andere mensen van hun leeftijd brengen enorm veel tijd door op die netwerken, ondergedompeld in een wereld die volwassenen volledig ontgaat", aldus Justine. Discussies tussen leraren en leerlingen over de schaduwzijden van social media hadden allang moeten plaatsvinden, zei ze.

De minuut stilte die vorig jaar werd gehouden om Paty te eren, werd met het grootste respect gehouden op de school waar Justine lesgeeft. Het schoolhoofd las de brief van Jean Jaurès voor met een microfoon terwijl een luidspreker de brief door de hele school uitzond.

"Het gaat steeds beter", zei Justine. "Geen enkele jongere keurt nog geweld in naam van de godsdienst goed. Na de Charlie Hebdo-aanslagen was er een kind dat zei 'ok, we moeten ze niet doden, maar ze hebben cartoons van de profeet getekend'. We hebben wekenlang gepraat over wat dat 'maar' van hem betekende, en uiteindelijk begreep hij het."

In reactie op mensen die het er niet mee eens waren dat het ministerie van Onderwijs aan leraren vraagt om elk "incident" te melden tijdens de minuut stilte voor Paty of tijdens klassengesprekken over de kwestie, zei Justine dat "er een punt komt waarop je mensen eraan moet herinneren wat de regels zijn".

"Iedereen kan doen wat hij wil, religie is een persoonlijke keuze, dat is geen probleem - maar de wet moet voor iedereen hetzelfde zijn. Staatsscholen zijn seculier en hun waarden - zoals vrijheid van meningsuiting - zijn die van de Franse Republiek. Leerlingen die daar niet van gediend zijn, zijn vrij om naar privé-scholen te gaan."