FOK!toen: 25 jaar na de val van de muur

Het is vandaag op de kop af 25 jaar geleden dat de val van de Berlijnse Muur plaatsvond. Na 28 jaar werd op 9 november 1989 om 23.52 uur 's avonds de grens tussen Oost- en West-Duitsland voor iedereen opengegooid. Voor velen uit Oost-Berlijn was dit de eerste keer dat ze in de straten van het vrije Westen konden lopen, terwijl bewoners van West-Berlijn nu ongestoord naar de kant van de DDR konden gaan zonder de kans te lopen om neergeschoten te worden. Met de val van de Berlijnse Muur verdween één van de bekendste symbolen van de Koude Oorlog en de verdeling van Duitsland na de Tweede Wereldoorlog. In deze aflevering van FOK!toen kijken we terug op deze historische gebeurtenis.

Oost- en Westberlijners op de muur op 9 november 1989
Oost- en Westberlijners op de muur op 9 november 1989

Het ontstaan van de muur
Nadat er in mei 1945 een einde was gekomen aan de Tweede Wereldoorlog waren er spanningen ontstaan tussen de geallieerde grootmachten. Duitsland werd in een viertal zones opgedeeld, waarbij de Fransen, Britten, Sovjet-Russen en de Amerikanen elk een stuk land kregen dat zij mochten besturen. In 1948 kende de Koude Oorlog tussen het Westen en het Oosten een eerste dieptepunt toen alle weg- en spoorwegverbindingen tussen de westelijke bezettingszones en West-Berlijn werden afgesloten. Enkel via een luchtbrug kon er nog voedsel en drinken worden gedropt voor de inwoners van West-Berlijn vanuit Hamburg en Frankfurt am Main. Op 23 mei 1949 werd de Bondsrepubliek Duitsland uitgeroepen, gevolgd door de Duitse Democratische Republiek op 7 oktober 1949.

Op dat moment was Berlijn nog een onafhankelijke stad die bij geen van de twee verdeelde Duitslanden behoorde. De stad kende een centrale status maar raakte al snel verdeeld toen er een grens dwars door de stad werd getrokken. West-Berlijn was als een eilandje in de DDR waar voor veel mensen de enige uitweg naar het vrije westen was. Tussen 1949 en 1961 zouden op deze wijze zo'n 2,6 miljoen mensen uit de DDR vertrekken. De Oost-Duitsers zagen de exodus van grotendeels hoogopgeleide jonge mensen met afschuw aan een vreesden voor de economie en voortbestaan van hun land. De enige oplossing die de DDR voor dit probleem zag was het omringen van West-Berlijn met een muur.

Uit het Limburgs Dagblad van 9 mei 1963
Uit het Limburgs Dagblad van 9 mei 1963

De bouw van de muur der schande
In de nacht van 12 op 13 augustus 1961 werd er begonnen met de bouw van de Berlijnse Muur. Met een metershoge muur wilde de DDR zeker stellen dat burgers uit haar land niet langer konden vluchtten naar het vrije westen. De muur werd voorzien van prikkeldraad en de bewakers kregen de opdracht om op alles en iedereen te schieten die over de muur wilden vluchten. Tussen de Berlijnse Muur aan de westkant en de Hinterlandmauer aan de oostkant was een strook niemandsland van zo'n 5 kilometer waar automatische wapeninstallaties en mijnenvelden de Oost-Duitsers van hun vluchtplannen moesten weerhouden.

Uit de Leeuwarder Courant van 7 februari 1973
Uit de Leeuwarder Courant van 7 februari 1973

Vooral in de beginjaren was de Berlijnse muur verre van perfect. Zo konden mensen op eenvoudige wijze van Oost-Berlijn in West-Berlijn komen met behulp van huizen die op de grens stonden. Via de voor- en achterdeur van zo'n huis liep men simpelweg naar de andere kant van de Muur. Vindingrijke Duitsers vonden steeds nieuwe manieren om uit Oost-Duitsland te ontsnappen. Zo werden er houten kisten onder vrachtwagens bevestigd of verstopten mensen zich in onzichtbare bergruimtes in auto's. In de jaren dat de muur bestond vonden ongeveer 200 mensen de dood bij een vluchtpoging uit het communistische land.

Berlijn in 1981
Berlijn in 1981

Berlijn kende een beroemde grenspost genaamd Checkpoint Charlie. Het was een centraal gelegen grenspost waarlangs buitenlandse toeristen naar Oost-Duitsland gingen. Als West-Berlijner had je een visum nodig om de grnes te kunnen passeren. Voor een inwoner van Oost-Berlijn lag dat een stuk moeilijker. Zo moest men in het bezit zijn van geld, een uitnodiging vanuit het westen en ook moest de Oost-Duitse overheid expliciet toestemming geven voor de reis. Dat werd zelden tot nooit gedaan. Families werden door de muur uiteengerukt en de steeds armer wordende Oost-Duitsers mochten toekijken hoe in het vrije Westen de heropbouw van het land na de Tweede Wereldoorlog had aangevangen.

Uit de Leeuwarder Courant van 26 juni 1963
Uit de Leeuwarder Courant van 26 juni 1963

'Ich Bin Ein Berliner'
De Berlijnse Muur was uiteraard ook een waardevol propaganda-instrument waarvan voor de West-Duitse media veel gebruik maakte. Zo hing men in het zicht van de Oost-Duitse grenswachten afbeeldingen op van mensen die de benen namen naar West-Berlijn. Aan de westkant van de muur werd het Opfer des Stalinismus opgericht als monument voor de mensen die bij een vluchtpoging om het leven kwamen. Op 26 december 1962 bracht de Amerikaanse president John F. Kennedy een bezoek aan de stad en werd daarbij door honderdduizenden geestdriftig toegejuicht. Vanaf het balkon van het raadshuis Schöneberg sprak Kennedy de historische woorden "Ich bin ein Berliner".

Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 8 augustus 1986
Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 8 augustus 1986

President Jimmy Carter bracht op 15 juli 1978 een bezoek aan de stad en sprak daar de onvergetelijke woorden "Was auch immer sei, Berlin bleibt frei" (Wat er ook gebeurd, Berlijn blijft vrij). Op 12 juni 1987 riep president Ronald Reagan Sovjet-leider Michail Gorbatsjov op om de Muur te slopen met de legendarische woorden: "Mr. Gorbachev, tear down this wall". Vanaf het midden van de jaren tachtig waren er haarscheuren ontstaan in het IJzeren Gordijn. Nadat de grenzen van Hongarije op 19 augustus 1989 werden geopend ontstond er massale uittocht van Oost-Duitsers naar Oostenrijk. Een paar maanden later besloot men in Oost-Berlijn dat ook de Muur geleidelijk weer geopend zou worden.

Uit de Telegraaf van 11 november 1989
Uit de Telegraaf van 11 november 1989

Over de muur
Op 9 november 1989 hield de hoge Oost-Duitse partijleider Günter Schabowski een bijzondere persconferentie. Het was in die tijd namelijk vrij normaal dat er vooraf werd afgesproken welke vragen de journalisten moesten stellen en welke antwoorden de politici dan zouden moeten geven. Politici die vragen van journalisten beantwoordden waren in die tijd een vrij ongebruikelijk fenomeen. Op een vraag over de nieuwe reisregelingen voor DDR-burgers had Schabowski een duidelijk antwoord: DDR-burgers mochten vanaf dat moment vrij over de grens met West-Duitsland reizen.

Het zou nog enkele uren duren voordat de grenzen echt open werden gegooid. Door gebrekkige communicatie wisten de bewakers aan de grensposten niet wat ze aanmoesten met de toestromende menigte mensen. Om 23.52 uur besloot de bevelhebber van de grenspost aan de Bornholmer Straße om de grensovergang te openen. Massaal stroomden de Oost-Duitsers West-Berlijn in, waar ze door de inwoners met een hartelijk applaus werden begroet. Vrienden en familie die elkaar soms vele jaren niet hadden gezien vielen elkaar dolgelukkig in de armen. Oost-Duitsland was eindelijk vrij! De gevreesde en door velen stiekem vervloekte vopo's mochten van een afstand toekijken.

Uit de Leeuwarder Courant van 10 november 1989
Uit de Leeuwarder Courant van 10 november 1989

Na de omwenteling van november 1989 zou het nog een jaar duren voordat Oost-Duitsland onder het juk van Rusland weg kon komen. Zo was de Ost-Mark, de munteenheid van Oost-Duitsland, na de val van de muur enorm in waarde gedaald en werd in de loop van 1990 afgeschaft en ingeruild voor de veel sterkere Deutsche Mark. Ook werd er met Duitsland een afspraak gemaakt dat deze geen aanspraak meer zouden maken op voormalige Duitse gebieden die nu in Polen lagen. Nadat ook het Russische leger zich terug had getrokken werden op 3 oktober 1990 West- en Oost-Duitsland officieel weer herenigd.

Uit het Nederlands Dagblad van 8 juni 1990
Uit het Nederlands Dagblad van 8 juni 1990