FOK!toen: Krakatau barst uit
Vandaag 130 jaar geleden barstte de al maanden onrustige Nederlands-Indische vulkaan Krakatau uit. Het zou één der zwaarste uitbarstingen in de geschreven geschiedenis worden en het klimaat wereldwijd nog jaren beïnvloeden. Een lithografie van de Krakatau:
Vulkaan al maanden onrustig
Al op 20 mei en 24 juli waren er uitbarstingen geweest. Daarnaast was de hele vulkaan al jaren veel actiever dan gewoonlijk. Toen de Nederlandse kapitein en topograaf H. J. G. Ferzenaar na enkele maanden aanhoudende (kleine en grotere) uitbarstingen eropuit werd gestuurd om onderzoek te doen beschreef hij op 11 augustus een sterk verhoogde activiteit op Krakatau.
Alle vegetatie was verschroeid, alleen houtskoolstompen van boomstammen stonden nog overeind. Het hele eiland (en de eilanden eromheen) was bedekt met een halve meter as. Uit diverse plekken op het eiland kwamen pilaren van rook. De vreselijke toestand zou pas het begin zijn van één van de heftigste vulkaanuitbarstingen die de mensheid de afgelopen duizend jaar trof.
Hieronder een kaartje van Krakatau vóór 25 augustus 1883 en ná de drie dagen durende, steeds intensiever wordende uitbarsting.
Eén der grootste uitbarstingen ooit
KRAKATAU (Nederlands-Indië), 27-08-1883. Op de 27e komt het vulkanische geweld tot een hoogtepunt met vier geweldige explosies om half zes, 06:44, twee over tien en 10:41 lokale tijd. De explosies waren zo krachtig dat ze tot op 3500 kilometer afstand werden gehoord (o.a. in Perth), waar men dacht dat een schip vlakbij een kanon afschoot. Na de uitbarsting was er weinig meer over van het voormalige eiland Krakatau.
De laatste van de vier was verreweg de krachtigste en werd gehoord tot op Mauritius op 5000 kilometer afstand. Vermoedelijk was de klap ongeveer 200 megaton TNT, vier keer groter dan het grootste nucleaire wapen dat ooit getest is en tientallen tot honderden malen sterker dan conventionele atoombommen. Krakatau nu:
Schokgolf zeven maal de wereld rond
De schokgolven gingen met ruim 1050 kilometer per uur over het aardrond. Op 20 kilometer afstand was het geluid zo overdonderend dat zeelieden op schepen op die afstand massaal gescheurde trommelvliezen meldden.
De luchtdruk schoot in het meetstation in Batavia dermate ver omhoog dat het 'off the charts' was: na de klap van 10:41 steeg de luchtdruk in één klap 85 hPa. De schokgolven werden vijf dagen later nog steeds wereldwijd gemeten en golfden zeven keer de hele aarde over voor de instrumenten van de 19e eeuw hem niet meer konden oppikken. De ligging van Krakatau:
Tsunami's tot 30 meter hoog; 36- tot 120.000 doden
De explosies veroorzaakten afzonderlijke tsunami's, waarvan op sommige plekken gemeld werd dat ze tot 30 meter hoog waren. Zelfs aan de andere kant van de wereld, in Het Kanaal, spoelden golven aan die significant groter waren dan normaal. Het officieel gerapporteerde dodental werd door de Nederlandse autoriteiten van het toenmalige Indonesië vastgesteld op 36.417, alhoewel latere schattingen tot 120.000 oplopen.
Op honderden kilometers afstand werden na de tsunami's, die hele vissersdorpen en steden aan de kust wegvaagden, (hoe dichterbij, des te hetere) asregens als ooit in Pompeii gemeld. As werd 80 kilometer de lucht in geslingerd en vermengde zich met werkelijk alle delen van de atmosfeer en stratosfeer.
Jarenlange klimaatverandering en rode luchten
Het jaar na de uitbarsting was de wereldwijde temperatuur 1,2 graden lager dan gewoonlijk. Overal ter wereld mislukten oogsten. De tientallen kubieke kilometers vulkanische as die de lucht in geknald werd, bleef nog jarenlang wereldwijd in de lucht hangen en zorgde voor bijzondere jaren met dagelijks adembenemende, felrode zonsondergangen.
Omdat kleurenfotografie nog niet was uitgevonden waren er veel kunstenaars die fotorealistisch konden tekenen en schilderen. Eén Brit maakte in de jaren na Krakatau honderden ongelooflijk mooie tekeningen. FOK!toen kan die wegens copyrightredenen hier niet tonen, maar een linkje mag wel. Hier vind je een galerij van zonsop- en ondergangtekeningen.
“Lucht 'De Schreeuw' gebaseerd op Krakatauluchten”
In 2003 suggereerden Amerikaanse astronomen dat het wereldberoemde schilderij 'De Schreeuw' dat door Edvard Munch in 1893 geschilderd werd [en tot 2015 copyrighted is], gebaseerd of geïnspireerd was op Krakatau. De felrode lucht achter de schreeuwende figuur zou één van die fameuze luchten na Krakatau zijn geweest.
Als dat waar zou zijn, zou Krakatau zelfs indirect inspiratie zijn geweest voor de Scream- en Scary Movie-films. Munch-kenners betwijfelen echter of de theorie klopt omdat Munch 'expressief schilderde, niet descriptief.' We kunnen het Edvard in elk geval niet meer vragen, daar hij in 1944 overleed.
Krakatau is een actieve vulkaan gebleven. FOK!user ADQ meldt: "Misschien iets om te vermelden, Anak Krakatau ('kind van Krakatau') is eigenlijk dezelfde vulkaan. Sinds 1927 is die [opnieuw] boven water, en groeit gemiddeld 13 cm per week. Sinds oktober 2007 is de vulkaan vrijwel permanent actief met kleine en grotere erupties, aswolken, aardbevingen en lavastromen." Vrijgegeven plaatje uit 2008:
FOK!columnist Gramps (superworms vader) kijkt de FOK!toen-stukken altijd na op spelling en vertelt vandaag wat extra over hoeveel een kubieke kilometer nou precies ís en over nog grotere vulkaanuitbarstingen:
We kunnen ons, als mensen die niet in de buurt van een vulkaan wonen, moeilijk een voorstelling maken van de hoeveelheden materiaal die een vulkaan bij een uitbarsting loost. Wel hebben we wat meer beeld bij de effecten van een recente uitbarsting als die van de Mount Saint Helens in 1980. Dat was een uiterst forse klap waarbij de berg 400 meter lager werd. De hoeveelheid uitgestoten materiaal is goed gedocumenteerd op 1 kubieke kilometer. Hoeveel is dat in massa's die wij kunnen begrijpen?
Een kubieke kilometer aarde
Okee, we laden een grote vrachtwagen vol met uitgestoten materiaal, dat is 20 kubieke meter. Een vrachtwagen is 10 meter lang, en we zetten alle vrachtwagen vol materiaal kop aan kont achter elkaar op een meerbaans snelweg. Bij de Mount Saint Helens was dat een snelweg rond de hele aardbol van 13 banen breed, vol met vrachtwagens.
Nu gaan we naar de Krakatau. We laden weer vrachtwagens vol met materiaal, weer een kring de wereld rond, maar hoeveel banen breed? 250! Hier houdt ons verstand op te functioneren.
Een paar decennia eerder was er in dezelfde archipel, op het eiland Sumbawa een nog veel grotere uitbarsting, van de vulkaan Tambora; hier werd nog eens vijf maal zoveel materiaal de lucht in geslingerd als bij de Krakatau. Dat was in het jaar 1815. Om een of andere reden is deze ramp, die overigens 74000 mensenlevens kostte, veel minder uitgebreid beschreven dan die van de Krakatau.
Vulkanische Explosiviteits Index
De effecten van een vulkanische uitbarsting worden tegenwoordig gemeten met de VEI: de Vulkanische Explosiviteits Index. Net als bij de schaal van Richter voor aardbevingen is dit een logaritmische schaal: van 6 naar 7 is tienmaal zo krachtig, dus van zes naar 8 is 100 maal zo sterk.
De hoogste ooit gemeten waarde is 8. Dat was de uitbarsting bij Lake Toba in Noord-Sumatra. En de uitbarsting onder het Yellowstone Park. Beide heel lang geleden. Dan praat je over uitstootvolumes die nog 10m tot 20 maal groter zijn dan die van de Tambora. Het kan altijd weer een keer gebeuren, maar de effecten van zo'n uitbarsting zullen het voortbestaan van het hel menselijke ras zeer ernstig in gevaar brengen.
Leestip: op het forum is in Weer, Klimaat en Natuurrampen in 2006 een mooi topic gepost over Krakatau.
Een overzicht van alle FOK!toen- en FOK!auto-stukken tot nu toe kun je hier vinden.
