Het panopticum van nu

In de achttiende eeuw kwam Jeremy Bentham met het idee voor een nieuw soort gevangenis, het panopticum. Het gebouw had een ringstructuur waar elke gevangene een vaste plek had. In het midden van deze gevangenis stond een mooie ronde wachttoren, met getinte of verduisterde glazen, en om deze wachttoren heen was een cirkel van cellen, die elke twee ramen hadden: één naar buiten en één naar binnen. Zo kon daar in het midden een enkele bewaker toezicht houden op alle gevangenen.

Nergens kon men zich verbergen, en vanwege het getinte glas kon men ook niet zien wat de wachter deed. De gevangene wist nooit of hij of zij op dat moment bekeken werd, en moest er dus vanuit gaan dat er constant gekeken werd. Uitbreken, herrie schoppen, privé zaken, alles moest onder het toezicht van de toren en de vreemdeling achter het glas. Men wist ook niet wie achter het glas stond. Het kon een bewaker zijn, maar voor hetzelfde geld was het een kind die de taak had gekregen om wacht te houden. Onzekerheid heerste.

Het interessante aan het panopticum was dat het voor zoveel meer kon dienen. Als ziekenhuis kon men meteen individuele symptomen zien terwijl het subject afgezonderd was van anderen. Als school kon men makkelijk toezicht houden op de kinderen. Je kon ook je bedrijf zodanig inrichten zodat je makkelijk toezicht kon houden op je werkers. Klinkt verschrikkelijk, toch? Dan is hier wat ander nieuws:

Wij leven in een panopticum. Foucault zei het al.

Discipline en zelf-ordening

Dat klinkt als een flink statement, maar Foucault gebruikte het panopticum als voorbeeld. Hij wilde ons niet vertellen dat er letterlijk een toren vlak bij ons huis staat vanuit waar iemand ons constant bekijkt - al moeten we niet vergeten dat er tegenwoordig zoiets bestaat als cameratoezicht, wat vergelijkbaar is met een panopticum - . Wat Foucault wilde was ons inzicht geven in ons eigen apparaat van macht.

Het Panopticum hoeft namelijk niet een fysieke plek te zijn. Het draait om de onzekerheid en onduidelijkheid over de wachter. Door die onzekerheid moet men gedrag internaliseren: we moeten altijd achter in ons hoofd houden dat het mis kan gaan, dat we gezien kunnen worden. Dus we moeten altijd op onze hoede zijn. Er is geen duidelijke dictator die zegt hoe we ons moeten gedragen, we weten alleen dat we ons moeten gedragen. Overgelaten aan ons lot moeten we onszelf dus ordenen, een vorm van disciplinering.

Die disciplinering gaat echter verder volgens Foucault. Een panopticum maakt dingen meetbaar. We kunnen in een panopticum mensen van elkaar scheiden en verschillen bestuderen. Mensen die abnormaal zijn kunnen daarmee worden belicht en aangepast worden. Denk bijvoorbeeld aan de opname in een gekkenhuis. Volgens Foucault waren veel instituten daarom te vergelijken met het panopticum. Instituten maakten gebruik van testen om te zien wie beter was. Instituten maakte gebruik van roosters, volgens hem een voorbeeld van iets waar men zich aan houdt zonder dat het meteen duidelijk is wat er mis kan gaan. Zulke tactieken komen bij het panopticum vandaan. Het effect: ze maakte mensen kneedbaar en beheersbaar. Een interessant punt om te maken, zeker het lezen waard. Alleen Foucault hield geen rekening met de virtuele wereld en het internet. Zijn boek kwam tenslotte uit 1975.

Het Panopticum van de wachter

Het is geen enorme gedachtensprong om over Social Media te denken in termen van een panopticum. David Lyon noemt het een electronic panopticon. Social Media platformen geven je tenslotte informatie maar laten je niet zien welke informatie je niet krijgt. En je kunt er niet zomaar uit vanwege de 'sociale factor': mensen ervaren druk of FOMO (fear of missing out). Dus vast zit je, en bij elke misstap kan je leven kapot gemaakt worden. Bovendien weet je ook niet wie er mogelijk met een camera rondloopt. Dus je zou zomaar trending kunnen worden als iemand een foto van je maakt in een rare situatie. Elke knop die je indrukt, elk moment dat je er bent wordt vastgelegd, vaak meer dan je doorhebt. Je weet ook niet wie er allemaal meekijken aan de andere kant van je scherm. Een groot gedeelte van ons zit op Social Media en zoals Zuckerberg graag zegt: 'We want to connect people!'. Dat klopt, maar als ik achter mijn mobieltje vandaan kom zit ik dan niet alleen aan tafel?

Daarbij komt dat Social Media gericht is op onze aandacht. Dus we worden er ook nog eens naar toegetrokken. We lopen gewillig de deuren van het panopticum binnen omdat we die bevestiging nodig hebben. Het idea van Likes geeft ons daarna een prachtige vorm van discipline waarin we leren hoe we ons wel en niet behoren te gedragen. Daarmee ordenen we onszelf en dat is precies wat Foucault dacht dat het panopticum deed.
Het gekke aan Social Media is dat wij dus de wachter en gevangenen in één zijn. De structuur laat toe dat we door middel van public shaming anderen op de vingers tikken. We disciplineren hiermee anderen en onszelf. De toren in het midden van de gevangenis is daarmee veranderd in een spiegel waarmee we alle anderen kunnen zien. Het instituut dat de disciplines maakt hoeft niet meer in beeld te komen. Het verdwijnt naar de achtergrond terwijl wij ons druk bezighouden met elkaars Feed.

The promise of certain knowledge

Ik schets een grimmig beeld van Social Media. Tegelijkertijd is er nog zoveel meer te zeggen over wat het doet met onze aandacht, moraliteit, en liefde voor de Ander. Daarvoor heb ik helaas geen tijd, ook ik wil terug naar mijn inifinitely scrolling dopamine machine.

Het panopticum van Bentham dient als een interessant voorbeeld van onzekerheid en onduidelijkheid in relatie met machtsgebruik. Foucault drukte met dat idee iets uit over onze maatschappij. Virtuele platformen van nu tonen een soort natuurlijk vervolg op dit panopticisme. Het panopticum op deze manier heeft geen vaste locatie meer. Het panopticum is overal, zolang jij je mobiel maar bij je hebt. Bovendien biedt het niet alleen de staat maar ook bedrijven iets verleidelijks, 'The promise of certain knowledge': een panopticum verschaft veel data en laat je daarmee vergelijkingen trekken tussen je gebruikers. Als je eenmaal weet wat ze gaan doen dan kun je daarna daarop kapitaliseren.

Dit item is geschreven door Sietze van schrijverscollectief Kaf.