Don't Tear Down This Wall

In 1991 hadden Duitsers je raar aangekeken als je zou zeggen dat twintig jaar later opnieuw protesten zouden uitbreken nabij de Muur, maar ditmaal om 'm overéind te houden. In de twee jaar na de val in november '89 deden de Berlijners hun uiterste best om vrijwel alle delen van de muur te ontmantelen. Bij de hereniging van de twee Duitslanden was het klusje praktisch af. Tegenwoordig staan er her en der nog wat losse segmenten van enkele (tientallen) meters – vaak ook na verwijdering ter herinnering opnieuw neergezet, zoals op Potsdamer Platz. 

Het langste min of meer ononderbroken stuk is wereldwijd beroemd en staat bekend als de 1,3 km lange 'East Side Gallery'. Het staat een meter of honderd van de Spree-oever in de wijk Friedrichshain. De muur begint bij Ostbahnhof en loopt door tot de (door Sovjets!) gerestaureerde Oberbaumbrücke. In het voormalige niemandsland tussen muur en oever zijn twintig jaar na de val, veel volkse initiatieven ontplooid. Er is Yaam, een geweldig Jamaicaans stadsstrand, club en restaurant; er is een leuk stadsstrand, een aantal prima (maar vrij dure) clubs, en zo nog veel meer. Door nauwe openingen in de Gallery kom je de gelegenheden binnen – 1,5 kilometer niemandsland omgetoverd tot volks paradijs voor jong en oud.

Berlijn staat bekend als links bolwerk en heeft van oudsher veel krakers. Leegstaande panden worden al decennia gevuld met allerlei disco's, vergaderclubjes, communes, stadstranden en wat niet al, van en voor het volk. Zelfs de wereldwijd bekende club Tresor zat vroeger in een oude bunker, tegenwoordig in een verlaten energiecentrale. Elk jaar worden er echter weer een paar van die panden tegen de vlakte gemikt, om plaats te maken voor moderne appartementencomplexen, kantoren en winkelcentra van glas en staal. Ik ben al diverse keren in Berlijn geweest, en elke keer is er wel weer een graag bezocht café, restaurant of anderzijds 'chille' plek vernield.

De commercie neemt “de eeuwig jonge stad” langzaam maar zeker over. Alexander- en Potsdamer Platz hebben al een grondige makeover gehad, en nu zijn andere delen van voormalig Oost-Berlijn en haar niemandsland aan de beurt. Steeds meer plekken die al twintig jaar of langer het lokale volk dienen, worden opgeofferd aan herontwikkeling. Het Mauerpark, met al jaren elke zondag de leukste vlooienmarkt en karaoke van Europa, wordt al jaren bedreigd. Het ene na het andere park (waar Berlijn er een hoop van kent) moet wijken voor bebouwing. En ook de onafhankelijke initiatieven die zijn ontplooid op de oevers van de Spree worden stuk voor stuk ontmanteld. Inmiddels staan de volksoevers al zo lang onder druk, dat al die nieuwe kantoorpanden inmiddels hebben gezorgd voor de naam “Media-Spree”.

De East Side Gallery is een toeristentrekpleister, maar tegelijk ook een doorn in het oog van elke stadsplanner. Ooit lag ergens middenin die 1,3 kilometer een brug, de Brommybrücke, die door terugtrekkende nazitroepen werd vernield toen de Russen er aan kwamen in april '45. Omdat de brug een directe link was tussen Kreuzberg (west) en Friedrichshain (oost), en er voor eventuele herbouw kon plaatsvinden al een muur en mijnenveld was geplaatst, is de brug nooit herbouwd. Nog steeds staan de pijlers als herinnering aan toen overeind. Plannen voor wederopbouw worden al sinds begin jaren '90 steeds voorgesteld maar ketsen ook steeds weer af.

Nu komt dus precíes op die plek niet een brug (dat zou nog enigszins logisch zijn, gezien het verleden), maar een woontoren. Daarvoor moet een stuk van twintig meter muur verwijderd worden, om het complex voor bewoners toegankelijk te maken. Diverse problemen komen hieruit voort, die zorgen voor protest. En denk je er langer over na, dan zie je goed in waarom. Mijn eerste reactie was “ach, twintig meter”, maar plots besefte ik me de belangrijkheid van de muur zelf. Z'n functie.

Het ding staat, heel simpel gezegd, in de weg. Grondig in de weg. Het is altijd extreem druk op de weg tussen de Jannowitz en Ostbahnhof, juist omdat die Brommybrücke (die al in 1904 nodig was) nooit herbouwd is. Juist omdat die 1,3 kilometer gewapend beton een niet te negeren hindernis is. Je móet er wel omheen. Ik heb de gewoonte om bij stadsvakanties een fiets te huren, omdat je dan de stad veel beter leert kennen als geheel, dan bij wat ik 'metro-eilandjes-vakantie' noem. Daarbij viel het me op dat je eigenlijk continu langs de Gallery blijft fietsen – de route richting belangrijke toeristische zaken in Oost bezoeken vanaf locaties in West, loopt er zo vaak langs dat het geen toeval meer is.

En juist daarom hebben de inwoners van Berlijn groot gelijk als ze protesteren. Juist omdat dit stukje Berlijn, met allerlei nieuwe arena's, muziekzalen, mediacomplexen en hoofdkantoren, duidelijk hinder ondervindt van de aanwezigheid van de Muur. De Muur stond bijna dertig jaar in de weg. Nu er nog één stukje over is waarbij men inderdaad lopend, fietsend of met de auto elke keer weer 1,5 kilometer om moet rijden, wordt men tegelijk ook elke keer weer herinnerd aan het idiote idee van je land letterlijk afschermen. En dat moet zo blijven. Er staan lelijke Oostblokflats zat in Berlijn, waarbij 80 miljoen Duitsers staan te juichen van vreugde als ze eindelijk worden neergehaald om te worden vervangen door een moderne woontoren. Het hele gebied tussen de monumentale Karl Marx-Allee en de East Side Gallery is uiterst geschikt voor herontwikkeling – grauwe flats na grauwe flats na grauwe flats, een armoedig, winderig, leeg en verpauperd stadsdeel, nota bene in het midden van de stad. Dat de flats tegenwoordig limoengroen, lichtgeel of knaloranje geschilderd zijn, maakt ze er niet mooier op. Abrissen, dus!

Maar blijf van de laatste stukjes 'volks' Berlijn af. Helemaal als je daarmee de laatste herinnering aan het obstakel dat de DDR 40 jaar vormde, letterlijk doormidden knipt. Blijven de ontwikkelingen doorgaan zoals ze de afgelopen twee decennia in sneltreinvaart de stad hervormden, dan is er over nog eens twee decennia gegarandeerd niets meer over van het Berlijnse imago van vrije, linkse, jeugdige stad. Dan is het een tweede Frankfurt of Hamburg geworden, vol zielloze torens van glas en staal. Dan is Berlijn niet langer het kloppende hart van Westerse vrijheid. Dan verliest ze haar aanzien als eilandbaken van democratie in een wilde zee van communisme, dat het onverschrokken, oprecht en overtuigend is geweest sinds die vrijheid in '61 werd ingemetseld.