Vrijheid zit in je hoofd

Vrijheid. Iets dat we allemaal belangrijk vinden. Maar wanneer heb je dat, vrijheid? Nederlanders zijn vrij eensgezind in waar we het antwoord moeten zoeken. In het Nationaal Vrijheidsonderzoek 2019 gaven we aan dat het ons voornamelijk gaat om persoonlijke autonomie: op de vraag waar we aan denken bij het woord ‘vrijheid’ geven we antwoorden als ‘Eigen keuzes kunnen maken’, ‘zelf bepalen’, ‘kunnen doen en laten en gaan en staan waar je wilt’, en ‘jezelf zijn.’

Is dit dan het antwoord? Stel je eens voor dat aan al deze voorwaarden van vrijheid wordt voldaan: je mag je eigen keuzes maken, gaan en staan waar je wil, en zo verder. Ben je dan daadwerkelijk vrij? Ik vermoed dat het slechts een deel van het antwoord is. Vrijheid is uiteindelijk namelijk een ervaring: je zou kunnen zeggen dat je vrij bent als je je vrij voelt. Dus ondanks dat voor velen van ons persoonlijke autonomie met al zijn associaties belangrijke aspecten van vrijheid zijn, vormt de aanwezigheid hiervan geen garantie dat je je ook vrij voelt. Je zou kunnen spreken van een externe vrijheid: externe aspecten die de kans vergroten dat je je vrij gaat voelen, maar de ervaring van vrijheid, het vrij voelen, en daarmee het vrij zijn, betreft interne dimensies.

Bijvoorbeeld voor mensen met een psychische aandoening is zichzelf vrij voelen vaak moeilijker. Ik merk dit geregeld wanneer ik met patiënten praat. Denk bijvoorbeeld aan een angststoornis: ondanks dat je mag gaan en staan waar je wilt en zelf mag bepalen wat je wil, houdt de angst je tegen. Hetzelfde kan gelden bij een stemmingsstoornis als depressie waarbij de vermoeidheid of sombere stemming kunnen zorgen dat je geen gebruik kan maken van de bestaande externe vrijheid. Of voor patiënten met een eetstoornis, waarbij de enorme hoeveelheid gedachten rondom eten je belemmert in je vrijheid.

Het hebben van een psychische aandoening is echter geen zwart-wit gegeven: de klachten die horen bij een aandoening komen niet alleen voor als je de aandoening hebt. We kennen allemaal angst, vermoeidheid, en gedachten die je niet helpen. Dat maakt de verhalen van deze patiënten relevant voor onze vraag over vrijheid: stemming, gedachten, angsten, ze spelen mee in het bepalen of je vrij bent. Het dwingt bijna tot een nieuwe vraag in het komende Vrijheidsonderzoek: 'in hoeverre houden jouw angsten en gedachten je gevoel van vrijheid tegen?'

Dit item is geschreven door Benny van Kaf.