Herdenk de Holocaust, maar voorspel met mate

Even geleden vond de Nationale Holocaust Herdenking plaats bij het Auschwitz-monument in Amsterdam. Een belangrijk moment waar veel aandacht aan wordt besteed. Toch is het goed om ons af te vragen wat de functie is van de herdenking. Herdenken is goed, maar brengt het risico met zich mee dat we het heden teveel in termen van het verleden interpreteren. Zeker als het gaat om de Holocaust.

Nut en noodzaak van herdenken

Herdenken heeft tenminste twee functies. Ten eerste is er de emotionele functie binnen het verwerkingsproces, vooral relevant voor nabestaanden. Ten tweede is er de functie van waarschuwen voor de toekomst. De Holocaustherdenking heeft tegenwoordig vooral betekenis in deze tweede zin. We herdenken de Holocaust nu vooral ‘opdat het nooit meer gebeurt’.

En deze functie heeft nut: het stilstaan bij gebeurtenissen uit het verleden helpt ons om de wereld te begrijpen door het heden aan het verleden te spiegelen. Als de Holocaust nooit meer mag gebeuren, dan zijn we extra gevoelig voor ontwikkelingen nu die we in verband brengen met de Holocaust.
Maar, dit is altijd interpretatie. De geschiedenis herhaalt zich immers nooit op dezelfde manier. Er is dus discussie mogelijk of een gebeurtenis in het heden wel of niet vergeleken moet worden met het verleden. Een voorbeeld is Donald Trump, die veel vergeleken wordt met allerhande dictatoriale regimes. Maar is het nu wel of niet zinvol om vergelijkingen te trekken tussen Trump en Duitsland jaren ’30? Begrijpen we de Amerikaanse politiek daar nu beter of juist minder goed door?

De Holocaust als definitie van het kwaad

Dit wil niet zeggen dat we maar niet meer moeten herdenken. Maar specifiek bij de herdenking van de Holocaust belemmert het exceptionele karakter daarvan de vergelijking met het heden: de Holocaust is praktisch de definitie van het kwaad van onze tijd. Huidige anti-liberale ontwikkelingen zoals Trump, maar ook Orbán in Hongarije, worden snel vergeleken met het Nazisme. Maar dergelijke vergelijkingen lijken steeds mank te gaan, juist door de uitzonderlijkheid van de Holocaust. Orbán mag dan dictatoriaal zijn, maar kun je echt een parallel trekken tussen Hongarije en de definitie van het kwaad?

De Holocaust wordt als referentiepunt voor het heden dus minder bruikbaar. Door het wel als zodanig te gebruiken, lijkt het al gauw alsof er niet zoveel aan de hand is. We zien immers geen nieuw Nazisme opkomen. Daarmee wordt de Holocaust als definiërend kwaad een soort bliksemafleider voor morele verontwaardiging.

Door te focussen op het voorkomen van het herhalen van Auschwitz, ontstaat het risico dat andere vormen van ‘kwaad’ stilzwijgend toegelaten worden. Onder de radar, omdat deze te weinig lijken op de beelden van het nazisme waar we aan gewend zijn. ‘Auschwitz’ zal waarschijnlijk (en hopelijk) nooit een tweede keer op die manier plaatsvinden. Maar dat wil niet zeggen dat er geen nieuwe gebeurtenis kan plaatsvinden die ook verschrikkelijk is.

Als we over 100 jaar zeggen ‘dat mag nooit meer gebeuren’, dan doelen we waarschijnlijk niet meer op Auschwitz, maar op een nieuw referentiepunt. Een referentiepunt dat in vele opzichten niet zal lijken op Auschwitz. Als we het heden alleen aan de Holocaust spiegelen, dan zullen we die gebeurtenis niet zien aankomen.

Dit item is geschreven door Yourai van schrijverscollectief Kaf.